1. Якія змены адбыліся ў сацыяльнай структуры насельніцтва XVI-XVIII стст. у параўнанні з папярэднім перыядам?

1.1 Становішча сялянскага насельніцтва на Беларусі ў XIV - XVI стст.

У феадальную эпоху галоўным сродкам вытворчасці і галоўным багаццем краіны была зямля. Манапольнае права ўласнасці на зямлю належала класу феадалаў. Асноўным прадукцыйным класам, які працаваў на зямлі і выдаваў прадукцыю, было сялянства. Яго права ўласнасці на зямлю абмяжоўвалася адносінамі землекарыстання. Першапачаткова вялікі князь літоўскі лічыўся вярхоўным уласнікам усёй зямлі. У велікакняжацкім дамене ён наглядаў за ўласнай гаспадаркай, ворнымі землямі і іншымі надзеламі. Аканомы арганізоўвалі мясцовае насельніцтва для працы на яго палях, сенажацях, у садах, агародах, збіралі, захоўвалі ці прадавалі ўраджай, прыплод жывёлы, здабытак з лясоў і рэк. Акрамя ўласнай гаспадаркі вялікі князь літоўскі меў прыбытак ад маёнткаў, абкладаючы натуральнымі і грашовымі зборамі падуладных яму сялян, мяшчан, рамеснікаў, ваеннаслужылых людзей.
3 канца XIV ст. побач з велікакняжацкай стала прызнавацца і прыватная ўласнасць на зямлю: княжацкая, баярская, царкоўная. Прыватныя ўладанні раслі на вольных землях, а таксама за кошт княжацкага дамена, які адпаведна скарачаўся. Паколькі вялікі князь літоўскі не зрабіўся спадчынным манархам, таму і гаспадарскія маёнткі рана набылі характер дзяржаўных, яны абслугоўвалі патрэбы не толькі велікакняжацкага двара, але і ўсёй дзяржавы. Паступова ўся зямля ў Вялікім княстве Літоўскім падзялілася на катэгорыі ў залежнасці ад таго ці іншага ўладальніка: дзяржаўную (гаспадарскую), прыватнаўласніцкую і царкоўную. Сяляне, якія жылі на гэтых землях, адпаведна называліся дзяржаўнымі, прыватнымі, царкоўнымі. Разам з тым сяляне падзяляліся на катэгорыі ў адпаведнасці са сваім маёмасным і падатным становішчам, а таксама ў залежнасці ад той ступені асабістай свабоды, якой яны карысталіся. На ўсіх прыватнаўласніцкіх землях катэгорыі сялянскага насельніцтва былі прыблізна аднолькавыя.
Поўнай уласнасцю феадалаў была чэлядзь нявольная. Яна не вяла сваёй уласнай гаспадаркі і жыла пры дварах феадалаў. 3 чэлядзі складалася першапачатковая сіла феадальнай гаспадаркі. Крыніцы набору гэтага саслоўя былі тыя ж, што і ў Рускай дзяржаве: купля-продаж, шлюб з нявольным чалавекам, нараджэнне ў няволі, пакаранне за злачынства. Акрамя працы на полі чэлядзь выконвала і іншыя функцыі ў гаспадарцы: апрацоўвала агароды, сады, пасвіла статкі і г.д. Жанчыны ткалі лён. Жыла чэлядзь і пры гаспадарскім двары, і на сяле. У некаторых былі свае дамы, рухомасць, нават невялікія надзелы-"прыробкі" на пустых землях. Іншыя не мелі нічога. Утрымлівалася чэлядзь нявольная месячынай, якая была формай аплаты яе працы. Месячыну плацілі ў асноўным хлебам, які адпускаўся з запасаў гаспадарскага двара. Чэлядзь, у якой былі свае "прыробкі", мела меншую месячыну, чым тая, што не мела нічога. Гэта група насельніцтва была невялікая. Яна цалкам далучалася да гаспадара, пазбаўлялася волі пераездаў і права ўладкавання свайго лёсу. Чэлядзь нявольная не мела маёмасці і правоў абароны.
Асноўную частку сялянскага насельніцтва складалі цяглыя сяляне ўсіх найменняў. У параўнанні з нявольнай чэляддзю яны мелі меншую ступень асабістай залежнасці ад уладальніка. Акрамя таго, яны карысталіся зямельнымі надзеламі, рознымі па памеры і гаспадарчым прызначэнні. Сялянскія надзелы складаліся звычайна з сядзібнай і агародніннай зямлі, поля, сенажаці, часам бабровых і рыбных угоддзяў.
Для сялянскага землекарыстання была характэрна надзвычайная цераспалосіца ў размеркаванні надзелаў і сядзіб. Сялянскія надзелы перапляталіся не толькі адзін з адным, але і з землямі іншых уласнікаў. Такі зямельны лад складваўся гістарычна, на працягу доўгіх часоў і з'явіўся вынікам свабоднага займання і распрацоўкі пустэч і палеткаў цэлым шэрагам сялянскіх пакаленняў. Схематычна гэта можна паказаць так. Сялянскія сем'і сяліліся ў пэўным месцы, будавалі сяло, а потым займаліся распрацоўкай навакольных зямель. Зямля, узараная сям'ёй, а таксама расчышчаная ёю сенажаць становяцца яе набыткам. 3 ростам сям'і і ўзнікненнем новых патрэб распрацоўваліся палеткі ў больш аддаленых месцах, паколькі бліжэйшыя ўжо былі заняты суседзямі. Так з павелічэннем насельніцтва сяла пашыраўся і раён яго гаспадарчай дзейнасці, пакуль не даходзіў да межаў, дзе пачыналіся надзелы іншага сяла ці непрыдатныя для апрацоўкі землі.
Велікакняжацкая ўлада ў Вялікім княстве Літоўскім да другой паловы XVI ст., за малым выключэннем, не прымала планамернага ўдзелу ў землеўпарадкаванні сялянства, не выдзяляла і не адмярала ім зямлі. Яна мела справы з сялянамі, якія стыхійна занялі землі і надзелы, і толькі абкладала іх падаткамі і павіннасцямі ў залежнасці ад велічыні і якасці зямель і колькасці падатнага насельніцтва з "дыму" (сялянскай гаспадаркі). Уся зямля, як і тая, што знаходзілася ў карыстанні асобнай сям'і, ці "дыму", так і тая, якой карысталіся ўсе жыхары сяла (лясы, балоты, азёры, рэкі і т.д.), лічылася маёмасцю складаных сялянскіх згуртаванняў-абшчын. Абшчына несла адказнасць за своечасовае выкананне сялянскіх павіннасцей, а пазней стала браць удзел і ў землеўпарадкаванні сялянства.
За карыстанне зямлёй сяляне абавязаны плаціць уласніку пэўную рэнту. Формы рэнты былі розныя і падзяляліся на тры асноўныя віды: адработачную, грашовую і прадуктовую. Адработачная рэнта – адна з самых распаўсюджаных на Беларусі. Яна называлася паншчынай. Паншчыну селянін павінен быў адрабіць у гаспадарскім маёнтку. Часцей за ўсё гэта былі палявыя работы, на якіх селянін быў двойчы на тыдзень разам з канём і сваімі прыладамі: сякерай, сярпом, касой, бараной. Цяглыя сяляне адбывалі паншчыну не толькі на полі. Некаторыя з іх спецыялізаваліся на асобных відах паншчынных работ і ў залежнасці ад спецыялізацыі атрымлівалі назвы: конюхаў, кабыльнікаў, пастухоў, свінароў, бортнікаў, рыбаловаў, пташнікаў, сакольнікаў, дзегцяроў, руднікоў, клепачоў, садоўнікаў, агароднікаўч і г.д. Па сутнасці, паншчына ў традыцыйным разуменні земляных работ часта замянялася адмысловай рамеснай працай. Ва ўласніцкіх маёнтках, як правіла, былі ў наяўнасці пекары, півавары, кавалі, ганчары, ткачы, кажамякі і іншыя спецыяльнасці. Але большая частка сялян працавала на палях.
Некаторая частка сялянства ў якасці асноўнай павіннасці абкладалася чыншам. Такія сяляне называліся асаднымі ці чыншавымі, Чынш уяўляў сабой грашовую форму рэнты. Чыншавыя сяляне з'яўляліся або пры скарачэнні гаспадарскіх пасеваў, або пры павелічэнні сялянскіх цяглых гаспадарак звыш неабходнай нормы. Чыншавікі з'яўляліся і тады, калі ўладальнікі раздавалі прышлым сялянам пустэчы. Чыншавая форма рэнты традыцыйна была больш развітая ў заходняй частцы Беларусі, а ва ўсходняй пераважала адработачная павіннасць.
Разам з паншчынай і чыншам, якія былі асноўнымі павіннасцямі, сяляне выконвалі і дадатковыя: талокі - агульныя сезонныя гаспадарчыя работы, гвалты, ці згоны, - агульныя тэрміновыя работы, прывязаныя да пэўных выпадкаў: для рамонту дарог, гацей, для аблавы на звяроў, у выпадку стыхійных бедстваў і інш.
К канцу XV ст. адным з асноўных відаў павіннасцей з'яўлялася даніна прадуктамі. Яна была мядовай, бабровай, кунічнай, збожжавай, піўной, сянной і г.д. Паступова натуральная форма рэнты ўсё больш пераходзіла ў разрад дадатковых павіннасцей і замянялася грашовым эквівалентам. Часцей за ўсё сяляне знаходзіліся на змешанай форме рэнты і выконвалі адработачныя, грашовыя і натуральныя павіннасці адначасова.
У залежнасці ад ступені асабістай свабоды цяглыя сяляне падзяляліся на "пахожых" і "непахожых". У адрозненне ад чэлядзі нявольнай, на першых часах усе цяглыя сяляне мелі права пераходу ад аднаго ўладара да другога, права сыходу з абшчыны. 3 развіццём інстытута феадальнага права на зямлю выяўлялася зацікаўленасць феадалаў у яго ліквідацыі. Адной нявольнай чэлядзі было недастаткова для забеспячэння панскай гаспадаркі працоўнай сілай і прыбыткамі. Пры малой колькасці працоўнага насельніцтва ў параўнанні з памерамі феадальных маёнткаў, натуральным спосабе гаспадарання любая буйная зямельная ўласнасць магла існаваць і прыносіць прыбытак толькі пры ўмове пазаэканамічнага прыгнёту шырокіх сялянскіх колаў. Таму землеўладальнікі намагаліся прытрымлівацца прынцыпу старажыхарства для прымацавання сялян да зямлі.
Прывілей 1447 г. пачаў працэс юрыдычнага абгрунтавання прыгоннага права ў Вялікім княстве Літоўскім. Ен зацвярджаў, што сяляне, якія пражылі на зямлі феадала 10 гадоў, становяцца "непахожымі", старажыхарамі. Адзнакай старажыхарства было і спадчыннае валоданне селяніна зямлёй. Старажыхарства, паводле прывілея 1447 г., стала асновай для вышуку беглых сялян і вяртання іх у свае вотчыны.
На першых часах прымацоўванне сялян да зямлі не было безумоўным. Яны маглі вызваліцца ад няволі продажам сваей вотчыны прышламу селяніну, што практыкавалася даволі шырока. Той, хто прадаў, ужо не падлягаў звароту ўласніку і станавіўся асабіста вольным. Маглі атрымаць волю сяляне і ў выпадку разрастания сям'і, калі вотчыны было недастаткова для забеспячэння яе жыцця. Тады частка сям'і магла сыходзіць у іншыя месцы. У некаторых выпадках сяляне кідалі свае дамы і землі з-за галечы, падаваліся на заробкі. Феадалы часта глядзелі на гэта скрозь пальцы, паколькі эканамічна падтрымаць такіх сялян ім было стратна. Сяляне, як правіла, самі паправіўшы свае справы, вярталіся на зямлю продкаў. Юрыдычна сяляне цяглыя-вотчычы лічыліся "непахожымі".
Разам з "непахожымі" ў феадальных маёнтках жылі і сяляне "пахожыя", ці вольныя. Адкуль набіралася гэта саслоўе? Частка спадчычаў знаходзілася ў гэтым званні, дакументальна яго афармляла і перадавала сваім дзецям. Частка набіралася з вольна адпускной чэлядзі і вотчычаў, якія атрымалі дазвол "сыходзіць прэч хто куды хоча". Але большую частку саслоўя складалі сяляне, якія здавалі ці прадавалі свае вотчыны іншым, а самі сыходзілі карміцца ў розныя бакі. Кантынгент "пахожых" сялян папаўняўся з катэгорыі слўжак, якія ў той перыяд былі асабіста вольнымі людзьмі.
Людзі служэбныя, ці служкі, складалі трэцюю, даволі шматлікую катэгорыю насельніцтва. Па сваім эканамічным становішчы яны былі блізкія да цяглавага сялянства. Яны таксама былі землекарыстальнікамі, што сядзелі з сем'ямі на сваіх вотчынах. Але ад сялян яны адрозніваліся сваёй асаблівай службай. Галоўнай іх павіннасцю была вайсковая служба. У мірны час яны раз'язджалі па справах княжацкай і феадальнай адміністрацыі. Іншыя павіннасці, якія лічыліся дадатковымі да асноўнай службы, служкі неслі разам з цяглымі сялянамі. Першапачаткова ядро гэтай катэгорыі насельніцтва складалі маладыя дружыннікі. Ваенныя і адміністрацыйныя патрэбы прымушалі князёў і феадалаў папаўняць кантынгент служак рознымі элементамі цяглага сялянства, як правіла бяднейшага. Папаўнялася гэта ядро і за кошт землеўладальнікаў.

1.2 Змены, якія адбыліся ў XVI-XVIII стст., у сувязі з “сялянская рэформай”.

У сувязі з ростам гарадоў у канцы XV - першай палове XVI ст. значна вырас попыт на збожжа і іншыя сельскагаспадарчыя прадукты як у самой краіне, так і ў Заходняй Еўропе, дзе ў той час пачаў развівацца капіталізм. Феадалы імкнуліся атрымаць прыбыткі і таму пашыралі пашні, павялічвалі пасевы ў фальварках (гаспадарскіх запашках) з мэтай паставак сельскагаспадарчай прадукцыі на ўнутраны і знешні рынак.
Велікакняжацкі двор таксама стаяў перад праблемай павелічэння прыбытковасці. Частыя войны паставілі вялікага князя літоўскага ў залежнасць ад феадалаў, якім ён вымушаны быў раздаваць землі, каб захаваць у іх асобе сацыяльную апору. Гэта прывяло да моцнага скарачэння велікакняжацкага дамена. Таму, каб павысіць прыбытковасць маёнткаў, Жыгімонт II Аўгуст у 1557 г. абвясціў аб правядзенні ў дзяржаўных землях сельскагаспадарчай рэформы (асобныя даследнікі завуць гэты комплекс мерапрыемстваў "волочной померой", "сялянскай рэформай", "аграрнай рэформай Жыгімонта-Аўгуста" і інш.). Асноўным дакументам рэформы была "Устава на валокі", падпісаная вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам у 1557 г.
Мэтай рэформы было павелічэнне прыбыткаў госудаства шляхам змены і парадкаванні пазямельных адносін: пераходу ад сістэмы збірання падатку з сям'і, якая складвалася стыхійна, да сістэмы збірання падатка з зямлі ў залежнасці ад яе колькасці і якасці.
Павялічыць прыбытак з дзяржаўных земляў меркавалася шляхам дакладнага іх уліку, азначэнні памеру павіннасцяў сялян прапарцыйна занятым землям. Пазямельнай мерай, за карыстанне якой падняліся вызначаныя павіннасці, стала валока. Валока ўраўноўвалася 30 - 33 моргаў (21,3-23,43 га).
Усе дзяржаўныя землі ў адпаведнасці з рэформай дзяліліся на валокі. Лепшыя з іх адводзіліся пад вялікакняжацкія гаспадаркі - фальваркі. Астатнія раздаваліся сялянам у подворное землекарыстанне. "Устава на валокі" прадугледжвала суадносіны фальваркавых і сялянскіх земляў як 1:7. Гэта значыць, што апрацоўку адной фальваркавай валокі павінны былі забяспечыць трымальнікі сямі сялянскіх валок.
Сялянская сям'я магла ўзяць валоку або яе частку ў залежнасці ад колькасці пашні ў той або іншай мясцовасці, колькасці працоўных рук у сям'і, наяўнасці цяглавой жывёлы, прылад працы і магчымасцяў забяспечыць выкананне павіннасцяў за карыстанне зямлёй прапарцыйна велічыні надзелу. Надзел сяляне атрымлівалі на трох палях, што забяспечвала прымусовае трохполле і спрыяла росту ўраджайнасці.
У гаспадарскіх уладаннях зямля вымяралася на валокі не па 30 моргаў, а па 33 (23,5 га), а іншы раз і больш. Нягледзячы на тое, што сяляне маглі атрымаць па валоцы, яны звычайна бралі толькі па паўвалокі зямлі на гаспадарку.
Усе валокі вёскі ў залежнасці ад канкрэтных умоў па характеру галоўных павіннасцей размяркоўваліся на «цяглыя», «асадныя» і «вольныя» (для сялян-слуг, якія вызваляліся ад спецыфічных павіннасцей, сялян іншых катэгорый). Мяркуючы па даных рэестраў валочнай памеры, у гаспадарскіх маёнтках пераважалі асадныя, або чыншавыя, валокі, што сведчыць аб выключна шырокім распаўсюджванні ў гэтых уладаннях грашовай рэнты.
3 кожнай валокі зямлі былі ўстаноўлены дакладна вызначаныя віды і нормы павіннасцей. Віды галоўных і іншых павіннасцей залежалі ад павіннаснага характару валок, а нормы — ад якасці зямлі. Яна дыферэнцыравалася на чатыры катэгорыі: «добрая», «сярэдняя», «дрэнная» і «вельмі дрэнная».
Гэта значыць, што ўпершыню ўлічвалася розная эфектыўнасць працы на землях рознай якасці. Такім чынам, агульны памер павіннасцей таксама ўпершыню быў абумоўлены як памерам надзелу, так і якасцю зямлі.
Галоўнай павіннасцю з асаднай валокі была «асада» — плацяжы грашамі — па 30 грошаў. Разам з галоўнай асадныя сяляне абавязаны былі выконваць і іншыя асноўныя павіннасці: плаціць па 12 грошаў за талокі і па 10 грошаў за «гвалты», г. зн. тэрміновыя ра¬боты ў надзвычайных выпадках (пажары, паводкі і да т. п.). Вартасць гэтых асноўных павіннасцей у грашовым выражэнні складае 52 грошы.
Галоўнай павіннасцю з цяглай валокі была паншчына па два дні на тыдзень на працягу 49 тыдняў. Замест шасці дзён паншчыны на працягу трох тыдняў зімовых і вясновых рэлігійных святаў цяглыя сяляне абавязаны былі выконваць чатыры дні талок улетку. Значыць, яны хадзілі на працу ў фальварак 102 дні на год.
Віды астатніх асноўных павіннасцей як з асадных, так і з цяглых валок былі аналагічнымі, але нормы іх залежалі ад якасці зямлі. Чынш: 21 грош — з валокі добрай зямлі, 12 — з сярэдняй, 8 — з дрэннай і 6 — з вельмі дрэннай. Дзякла аўсом: 2 бочкі (або 10 грошаў) і 10 грошаў за дастаўку — з валокі добрай і сярэдняй зямлі; бочка (або 5 грошаў) і 5 грошаў за дастаўку — з валокі дрэннай зямлі; дзякла аўсом з вельмі дрэннай зямлі не бралася. Дзякла сенам (па возу альбо 3 грошы і 2 грошы за дастаўку) спаганялася ў аднолькавых памерах, але толькі з зямель трох першых катэгорый па якасці. Нормы дзякла гусямі (па аднаму або 1,5 гроша), курамі (па дзве або 1,6 гроша), яйкамі (па 20 або 0,4 гроша), а таксама невадоўшчыны (па 2 грошы), стацыі грашамі (па 2,5 гроша), або натурай (па ялавіцы з 30 валок, па барану з 15 валок, па курыцы і па 10 яек з валокі) не залежалі ад якасці зямлі.
Агульная вартасць асноўных павіннасцей у грашовым выражэнні складала, напрыклад, з асаднай валокі добрай зямлі 106 грошаў, сярэдняй —97, дрэннай — 83 і вельмі дрэннай — 66.
Акрамя асноўных, сяляне абавязаны былі выконваць і шэраг дадатковых павіннасцей: скошваць фальварачныя сенажаці, перавозіць грузы, будаваць, рамантаваць і вартаваць панскія двары і г. д.
Рэарганізацыя ў 1560 г. сістэмы землекарыстання і абкладання сялянства павіннасцямі ў гаспадарскіх Падняпроўскіх валасцях заключалася ў вымярэнні ворыва на «службы» — участкі на 30 салянак (бочак) высеву зерневых, што адпавядае 30 моргам, або валоцы зямлі. Служба была ўведзена замест дыма ў якасці новай адзінкі абкладання. Пры гэтым вызначалася і якасць зямлі кожнай службы: «добрая», «сярэдняя» і «дрэнная». А дну службу зямлі бралі, як правіла, дзве сялянскія гаспадаркі. Адначасова таксама высвятлялася наяўнасць сенажацяў (у вазах сена), рыбалоўных і паляўнічых угоддзяў. Удакладняліся і апісваліся знешнія межы ўсіх зямель вёсак.
За карыстанне службамі і іншымі ўгоддзямі былі ўстаноўлены дакладна вызначаныя віды і нормы павіннасцей. Нормы іх былі дыферэнцыраваны ў залежнасці ад якасці зямлі, плошчы сенажацяў і наяўнасці прамысловых угоддзяў і велічыні прыбыткаў з апошніх. Нормы галоўнай павіннасці — плацяжу грашамі са службы — былі наступнымі: 60 грошаў — з добрай зямлі, 50 — з сярэдняй і 40 — з дрэннай. Іншыя асноўныя павіннасці складалі бочку збожжа і бочку аўса, 4 пенязі (0,4 гроша) за воз сена, 20 або 25 грошаў за пуд (медніцу) мёду (у залежнасці ад велічыні мясцовых мер). У якасці дадатковых сяляне выконвалі шэраг павіннасцей натурай і грашамі на карысць розных прадстаўнікоў дзяржаўнай адміністрацыі (ураднікаў). Па вышэйвыказаных прычынах, агульныя памеры плацяжоў сялян са служб у розных вёсках не былі аднолькавымі.
Такім чынам, адным з важных вынікаў аграрнай рэформы ў гаспадарскіх Падняпроўскіх валасцях было канчатковае пераўтварэнне сялян-даннікаў у сялян-чыншавікоў. Гэта таксама ўскосна сведчыць аб значнай ролі сувязей гаспадарак такіх сялян з унутраным рынкам.
Істотныя змены ў сістэме землекарыстання і абкладання сялян адбыліся ў тых маёнтках свецкіх і духоўных феадалаў, у якіх была праведзена валочная памера. Пры значным у цэлым падабенстве відаў і нормаў асноўных павіннасцей з валокі зямлі ў розных уладаннях яны ўсё ж многімі дэталямі прыкметна адрозніваліся ад адпаведных устанаўленняў Уставы на валокі 1557 г. Так, напрыклад, нормы паншчыны вызначаліся ад 2 да 5 дзён на тыдзень, чыншу — ад 20 да 50 грошаў, асады — ад 60 да 120 грошаў, талок — ад адсутнасці да 12 дзён на год.
Мяркуючы па даных інвентароў маёнткаў свецкіх і духоўных феадалаў, у другой палове XVI ст. у іх звычайна пераважалі цяглыя сяляне.
Сумуючы вынікі і наступствы рэформы, можна вылучыць наступныя:
1) рост прыбыткаў казны і феадалаў;
2) пераход да пазямельнага падаткаабкладання сялян;
3) укараненне перадавой агратэхнікі - трохполлі і падвышэнне прадукцыйнасці сельскагаспадарчай працы;
4) разбурэнне сялянскай абшчыны на захадзе і ў цэнтры Беларусі, пераход сялян у гэтым рэгіёне да подворнага землекарыстання;
5) занявольванне сялян;
6) канчатковае афармленне феадальнай саслоўнай карпаратыўнасці (саслоўяў шляхты, сялян, гараджан, духавенства са сваімі правамі і абавязкамі);
7) развіццё гандлю і таварна-грашовых адносін.
Правядзенне аграрнай рэформы і парадкаванне павіннасцяў суправаджалася замацаваннем сялян за зямлёй, ператварэннем розных іх катэгорый у адзін клас-саслоўе – прыгонных сялян. Гэта было замацавана і ў заканадаўстве. У якасці этапаў занявольвання сялян можна вылучыць наступныя:
1) "Прывілей" 1447 г. вялікага князя літоўскага Казіміра, канчаткова замацаваўшы права феадалаў на вотчынны суд і абмежаваўшы тым самым супольныя правы;
2) Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г. – усеагульны збор законаў, які адмаўляў сялянам у праве ўласнасці на зямлю, замацоўваў гэта права за феадальным саслоўем. Сяляне страцілі права распараджацца зямлёй без згоды феадалаў;
3) "Устава на валокі" 1557 г., фактычна замацаваўшая сялян, "якія прынялі" валокі, за гэтымі зямельнымі надзеламі;
4) Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г., які ўвёў 10-летні тэрмін пошуку збеглых або выкрадзеных сялян, а таксама адміністрацыйныя спагнанні супраць тых, хто іх хаваў;
5) Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. павялічыў тэрмін пошуку збеглых сялян да 20 гадоў. Статут залічаў у разрад "непадобных" тых сялян, якія пражылі на землях феадалаў 10 і больш гадоў. Тэарэтычна селянін мог адкупіцца, але выплаціць адкупныя сумы было надзвычай складана.
Пагаршэнне сацыяльна-эканамічнага становішча сялянства, узмацненне феадальнага прыгнёту прывялі да абвастрэння супярэчнасцяў, дужання паміж сялянамі і феадаламі. Сяляне дамагаліся лепшага забеспячэння зямлёй, змякчэнні рэжыму прыгоннага права, захаванні волі. Яны звярталіся з скаргамі, спрабавалі прысвойваць сабе ўласнасць феадалаў, адмаўляліся выконваць павіннасці. Распаўсюджанай формай супраціву сялян былі пераходы да іншых уладальнікаў і ўцёкі (пераважна на поўдзень Украіны). У судах разглядалася мноства спраў па пазовах адных феадалаў да іншых па чынніку вывазу сялян, прыёму беглякоў і адмовы выдаваць іх уладальнікам. Калі ў Аблецкой воласці, якая належыла жонцы вялікага князя Літоўскага Жыгімонта Боне, вырашана было ўдвая павялічыць панщину, сяляне прыстрашылі масавымі ўцёкамі. Гэта спыніла кіраўніка. Мела месца і такая крайняя форма дужання, як рабаванні і разбоі з ужываннем зброі. Менавіта такі характар насіў першы ў Беларусі выступ сялян вёсак Багушэвічы і Задобричи Свіслацкай воласці, які доўжыўся з 1561 г. па 1569 г.
Такім чынам, дзяржаўная прылада і сацыяльна-эканамічныя адносіны ў Вялікім княстве Літоўскам у XIV – першай палове XVI у. перажывалі істотныя змены. У канцы XV - пачатку XVI у. былі пашыраны правы паноў - рады, павялічыўся яе колькасны склад. Прадпрымаліся меры па ўдасканаленні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення княства. Паступова ажыццяўлялася раўнаванне ў правах феадалаў каталіцкага і праваслаўнага веравызнання.
У гэты перыяд актыўна праходзіў працэс занявольвання сялянства -самога шматлікага сацыяльнага пласта Вялікага княства. Парадкаванню зямельных адносін, а таксама і падвышэнню эфектыўнай сельскай гаспадаркі спрыяла сельскагаспадарчая рэформа сярэдзіны XVI у.
Асноўныя прынцыпы землекарыстання і абкладання сялянства, якія былі ўведзены аграрнай рэформай, вызначылі істотныя рысы аграрнага ладу Беларусі на працягу далейшых двухсот гадоў яго развіцця. Тым самым яна паклала пачатак новаму этапу эвалюцыі сістэмы феадальнай эксплуатацыі беларускага сялянства.

2. У чым вы бачыце асаблівасці эканамічнага развіцця беларускіх зямель ў XVI-XVIII стст.?

2.1 Стан эканомікі, гандаль.

У XVI-XVIII стст. асноўнымі галінамі эканомікі Беларусі былі земляробства і жывёлагадоўля, рамесная вытворчасць, рознага роду здабычы. У цэлым узровень развіцця эканомікі ў гэты час абумоўліваўся прыродна-кліматычнымі ўмовамі, а таксама колькасцю насельніцтва, якое, па некаторых дадзеных, складала (разам з Літвой) у 1700 г. 1,6 млн чалавек.
Урад Вялікага княства Літоўскага прадпрымаў меры па развіцці новых кірункаў у сельскай гаспадарцы. У сярэдзіне XVI у. фінансавае ведамства прыняло "уставу", у якой рэкамендавалася ўтрымліваць сялян на зямлі, будаваць дарогі, млыны, развіваць лясныя працы, распрацоўваць карысныя руды. У вёсках меркавалася развіваць рамёствы. Землеўладальнік станавіўся не толькі зборшчыкам падаткаў, але і гаспадаром, гандляром сельскагаспадарчымі і ляснымі прадуктамі. У дзелях статутах 60-х гадоў таксама меліся згадванні аб паляпшэнні гаспадарання, рацыянальным выкарыстанні вялікіх садоў, якія мелі прамысловае значэнне. У мэтах удасканалення лясной гаспадаркі ў 1567 г. была прынятая "Лясная устава", дзе вызначаліся правілы эксплуатацыі лясоў і нагляду за імі. Што дакранаецца жывёлагадоўлі, то адмысловая ўвага надавалася першым чынам стану конскага пагалоўя. "Ординация статкавая" утрымоўвала падрабязныя інструкцыі на гэты конт.
Меры, якія прадпрымаліся, спрыялі павелічэнню прыбыткаў гаспадарак. У канцы XVI у. прыбытак Кобрынскага стараства складаў каля 11 тыс. злотых, а ў 1630-х гадах - ужо 17 тыс. У Брэсцкім старастве прыбытак за 20 гадоў, з 1568 па 1588 г., павялічыўся ў 7 раз. Шмат у чым прыбытак забяспечваўся ўнутраным гандлем. Значны прыбытак прыносілі карчмы, працавалыя ў мястэчках, сёлах, на вялікіх дарогах. Карчма ставілася так, каб яе нельга было, як гаворыцца, ні абыйсці, ні аб'ехаць: уезд і выезд на дарогу былі толькі праз яе каўняра. Пры карчмах заводзілі і бровары. Сустракаліся прамысловыя вытворчасці – невялікія цагельні, а ў маёнтку Вайнілавічаў у Котлове працавала папяровая фабрыка. У сёлах XVIII ст. даволі шырока была распаўсюджана замкавая рамесная вытворчасць, на якой працавалі ткачы, краўцы, цясляры, кавалі, гарбары, слесары.
У XVII і асабліва ў XVIII ст. назіраецца працэс станаўлення мануфактурнай вытворчасці. Прычым манаполія цэхаў на гарадскіх рынках абумовіла размяшчэнне мануфактур у малых гарадах і мястэчках, якія ўваходзілі ў магнацкія валадарствы. У 30-е гады XVIII ст. стала працаваць мануфактура па вытворчасці шкляных вырабаў у мястэчку Уречча Бабруйскага павета, парцалянавая - у мястэчку Свержень. Княгіня Ганна Радзівіл у першай палове XVIII ст. пабудавала ў сваім маёнтку некалькі фабрык. У Налібоках яна заснавала шкляны завод і люстраную фабрыку, у Смольгове - фабрыку керамічных вырабаў, у Королевичах -абіўную. У 1751 і 1753 гг. былі заснаваныя мануфактуры па вытворчасці шаўковых паясоў і суконных тканін у Слуцку. У другой палове XVIII ст. мануфактуры ў Беларусі атрымалі даволі шырокае распаўсюджванне. На 53 мануфактурах у гэты час працавалі некалькі тысяч працоўных, пераважна з прыгонных сялян.
Вялікія высілкі па развіцці прамысловасці распачаў подскарбій Вялікага княства Літоўскага А. Тизенгауз. Атрымаўшы ад Станіслава Аўгуста багатую Гарадзенскую эканомію, подскарбій вырашыў ператварыць Гародню ў прамысловы цэнтр. Неўзабаве тут з'явіліся суконныя фабрыкі. Усяго ў 1777-1780 гг. ён пабудаваў 23 фабрычных установы па вытворчасці златотканых вырабаў, сталовай бялізны, карунак, ігральных карт. На прадпрыемствах Тызенгауза працавалі 3 тысячы чалавек. Падканцлер І. Храптович у 1790 г. наладзіў у сваім маёнтку Вішнёва першую на Беларусі даменную печ. 3 фабрыкі - суконную, папяровую і палатняную - адкрылі браты Сапегі.
У XVI-XVII стст. паступова павялічваўся знешні гандаль. На захад, пераважна ў Люблін, з Беларусі вывозіліся воск, мяхі (выдра, куніца, ліса, рысь, воўк, норка, гарнастай, чорны бабёр, вавёрка), бабровая бруя, гарбарныя вырабы: аброці, крылы сёдлаў, рамяні, рукавіцы і іншыя тавары. Магілёў, Віцебск, Полацк гандлявалі праз Рыгу. На беларускі рынак паступалі металічныя і тэкстыльныя вырабы, галантарэя і прадметы раскошы.
Але ўжо ў XVII ст. у знешнім гандлі сталі назірацца цяжкасці, звязаныя з тым, што такія традыцыйныя для Вялікага княства Літоўскага тавары, як мяхі і воск, перасталі дамінаваць на знешнім рынку. Караблебудаванне, рост гарадоў у Заходняй Еўропе выклікалі падвышаны попыт на збожжа, лесаматэрыялы, пяньку, лён - прадукцыю магнацка-шляхоцкіх маёнткаў, і феадалы, карыстаючыся сваімі прывілеямі, дамагліся права бязмытнага вывазу гэтых тавараў.
Гандаль жа мяшчан абмяжоўваўся. У другой палове XVII ст. у Вялікім княстве дзейнічала правіла, паводле якога адсотак прыбытку вызначаўся ў залежнасці ад паходжання купца. Габрэі мелі права браць толькі 3 % прыбытку, іншагароднія - 5, мясцовыя - 7 %. Гандлёвае саслоўе вылучалася сярод мяшчан і ніжайшага пласта шляхты сваім дастаткам і нават багаццем. У гэтым сэнсе шляхта з зайздрасцю глядзела на гандляроў. У першай палове XVII ст. мяшчанам, разбагацелым на гандлі, нават забаранялася насіць шаўковую адзежу, дарагія мяхі.
У XVII ст. практыка дзяржаўнага рэгулявання коштаў тармазіла гандаль і развіццё эканомікі ў цэлым. Віленскія купцы ў сувязі з гэтым жаліліся радзе, што такая эканамічная палітыка руйнуе горад і гандаль, што людзі ў гэтых умовах павінны ператварыцца ў гунаў, вандалаў або эміграваць, або пайсці ў казакі. Квітнелі рабаванні. Па гэтым чынніку ў 1698 г. магілёўскія купцы прынялі рашэнне на год спыніць гандаль з Прусіяй і Расеяй. Развіццё гандлю стрымлівалася адсутнасцю добрых шляхоў паведамлення. Напрыклад, на пераезд з Брэста ў Люблін патрабавалася дзва тыдня.
Цэнтральная ўлада ў XVIII ст. прадпрымала меры па выпраўленні сітуацыі. У 1764 г. сойм даручыў фінансавым камісіям клопату аб гандлі, мануфактурах, мерах, вэксалях. З 1766 г. на ўсёй тэрыторыі дзяржавы ўсталёўвалася адзінства мер і ваг. У гэтым жа годзе ўрад Рэчы паспалітай увёў абавязковыя для ўсіх саслоўяў, у тым ліку і шляхты, і духавенства, адзіныя пошліны. Пры гэтым адмяняліся ўнутраныя пошліны.
Яшчэ ў пачатку XVII ст. нарадзіліся планы значнага паляпшэння шляхоў паведамлення. У прыватнасці, у 30-е гады разглядаліся праекты злучэння Балтыйскага і Чорнага мароў праз Вілію - Бярэзіну і праз Мухавец - Прыпяць. Аднак увасабляцца ў жыццё гэтыя планы сталі толькі ў другой палове XVIII ст. У 1778-1784 гг. на грошы гетмана М. Агінскага будаваліся два добраўпарадкаваных гасцінца: адзін ад Слоніма да Пінска праз Логишин, другі - з Пінска на Валынь. Першы з іх практычна злучаў Вільню і Менск з Брэстам і Варшавай. Затым Агінскім быў пракладзены канал, які спалучыў Шчару з Ясельдай, а праз іх - Днепр з Нёманам. Навуковец ксёндз Ф. Нервой па даручэнні фінансавай камісіі на працягу трох гадоў праводзіў ачыстку рэчышча Нёмана. Ужо падчас падзелаў Рэчы паспалітай быў завершаны Дняпроўска-Бугский канал, які спалучыў Піну з Мухавцом - прытокам Буга. У 1784 г. па гэтым шляху ў Варшаву і Гданьск мінуў першы караван суднаў.

2.2 Развіццё гарадоў.

Гандаль шмат у чым залежыў ад развіцця гарадоў, ад колькасці іх насельніцтва. У XVI ст. на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага налічвалася 112 гарадоў і мястэчкаў, у тым ліку: 40 - у цэнтральнай і заходняй частках і 16 - у Падняпроўе. У сярэдзіне XVI ст. у Полацку налічалася паўтары тысячы двароў, у Брэсце - тысяча, у Гародне і Пінску - па 700. У 1648-1667 гг. беларускія гарады падвергнуліся страшнаму спусташэнню. У Полацкім, Віцебскім, Мсціслаўскім ваяводствах за час вайны было знішчана ад 50 да 70 % хат. Калі да вайны ў 18 гарадах і мястэчках Наваградскага ваяводства было 4071 хата, то пасля яе канчатка - 2329, у Брэсцкім ваяводстве адпаведна 4745 і 2012, у Менскам - 1646 і 809. У XVII у. у Магілёве было 500 хат, у Мазыры - каля 150.
З другой паловы XVII ст. пачалося паступовае адраджэнне гаспадарчага жыцця гарадоў. Як і раней, яны з'яўляліся цэнтрамі рамёстваў, унутранага і знешняга гандлю. Аднаўляліся і сацыяльна-палітычныя нормы жыцця гарадоў. Гараджане насуперак феадальнаму сваволлю, рабаўніцкім паборам і саслоўнаму зневажэнню дамагаліся паляпшэння дзейнасці гарадскога самакіравання, адстойвалі свае правы і прывілеі. Часам дзеля гэтага яны браліся за зброю, як гэта было ў Полацку ў 1667 г., у Гародне - у 1670 і 1726, у Менску - у 1700, у Магілёве - у 1733 г.
У дужанні з магнацкай самаўпраўнасцю і феадальнай анархіяй гарада, як правіла, падтрымліваліся цэнтральнымі ўладамі дзяржавы. У 1661 г. мяшчане Магілёва, а некалькі пазней і Гародня, атрымалі права выбрання гарадскіх войтаў. У 1764 г. сойм ліквідаваў у гарадах судовую юрысдыкцыю шляхты і духавенства. Гараджане, якія жылі на юрыдыках феадалаў, сталі падуладныя магістратам. У 60-е гады XVII ст. састаў магістратаў Віцебску, Магілёва і Гародня атрымалі шляхоцкія правы.
У 1776 г. усе гарады, акрамя ваяводскіх і поветовых цэнтраў, былі пазбаўленыя магдэбургскага права. Яно захоўвалася ў такіх гарадах, як Вільня, Ліда, Трокі, Наваградак, Ваўкавыск, Пінск, Менск, Мазыр, Брэст, Гародня. Гэтая мера сустрэла рэзкае абурэнне ў насельніцтва.
Сойм стварыў адмысловую камісію па парадкаванні сацыяльнага становішча ў гарадах. Мяшчанам гарантавалася іх права на ўласнасць, волю заняткаў рамёствамі, гандлем, куплю-продаж хат і іншай маёмасці. Усталёўвалася таксама права вольна змяняць месца жыхарства.
У другой палове XVIII ст. у эканоміцы гарадоў адбыліся прыкметныя зрухі да лепшага. Пры гэтым узнаўленне гарадоў ва ўсходняй частцы Беларусі ішло хутчэй, чым у заходняй і цэнтральнай. Большасць з іх вышлі з стану запусцення, у якім яны апынуліся ў пачатку стагоддзя. У 1770 - 1790-е гг. на тэрыторыі Беларусі налічваўся 41 горад і 397 мястэчкаў. У іх жыла 370 тыс. чалавек, або 11% усяго насельніцтва краю. У гэты час прыкметна ўзрасло значэнне Віцебску, Менска, Гародні, Слоніма і ўпала - Полацку, Брэста, Пінска, Наваградка.
У гаспадарчым жыцці гарадоў узрастала значэнне рамеснай вытворчасці. У найболей буйных з іх рамеснікі складалі 30 -40 % ад агульнага ліку жыхароў. У той жа час у другой палове XVIII ст. з'яўляюцца прыкметы раскладання цэхавай арганізацыі рамеснай вытворчасці. Колькасць цэхаў у некаторых гарадах паменшылася, хоць колькасць рамеснікаў узрасла.
Вялікія гарады звычайна з'яўляліся буйнымі гандлёвымі цэнтрамі. Адмена ў сярэдзіне XVIII ст. мытнай лініі паміж рускімі губернямі і левабярэжнай Украінай палепшыла ўмовы для вывазу тавараў у Расею і з Беларусі. У 1792 г. з Беларусі і Літвы было вывезена ў Расею тавараў на 2,5 млн злотых і прывезена - на 2,2 млн. Экспарт у Польшчу склаў 1,5 млн злотых, а імпарт - 650 тыс.
Важную ролю ў развіцці гандлю гралі кірмашы. Некаторыя з іх доўжыліся на працягу некалькіх тыдняў. На кірмашы везлі свае тавары не толькі жыхары найблізкай акругі, але і купцы з падаленых беларускіх гарадоў, з замежных краін. Найболей буйнымі ў канцы XVIII ст. былі кірмашы ў Менску, Шклове, Бешанковічах, Зэльве і Островно.
У гарадах, асабліва буйных, усё выразней выяўляліся сацыяльныя супярэчнасці паміж заможнымі пластамі насельніцтва і бяднотай. Гарадская верхавіна самаўпраўнічала, узбагачалася за рахунак гарадскіх фінансавых сродкаў, перакладала цяжар падаткаў на сярэднія і найнізкія пласты мяшчанства, што, натуральна, выклікала незадаволенасць. Сацыяльнае дужанне гарадскога насельніцтва ўскладнялася яго неаднастайным нацыянальным складам, адрозненнем у веравызнанні, прыналежнасцю да розных юридикам.

2.3 Сельская гаспадарка. Становішча сялян.

Развіццё сельскай гаспадаркі - асноўнай галіны эканомікі ў XVII-XVIII стст. - стрымлівала захаванне феадальна-прыгонніцкага спосабу вытворчасці. Абрабаванае панамі і ўладамі сялянства не размяшчала першым чынам неабходнай колькасцю цяглой сілы для выканання паншчыны, рамізніцкіх павіннасцяў і апрацоўкі ўласных зямельных надзелаў. На ўсходзе Беларусі на 100 двароў у сярэднім прыходзілася 300 канёў. У заходняй частцы на 100 двароў прыходзіўся 41 конь, хоць гэта ў нейкай меры кампенсавалася валамі, колькасць якіх дасягала 161 на сто двароў. "Тэхнічнае" абсталяванне селяніна, калі верыць відавочніку ангельцу Коксу, было бедным. Калёсы вырабляліся без ужывання жалеза. Сякера з'яўляўся ўніверсальнай прыладай, бо іншых не было. Таму, зразумела, сярэдняя ўраджайнасць збожжавых у канцы XVI ст. складала адзін да трох, т. е. на меру пасеянага збожжа збіралі тры. Паколькі вытворчасць збожжа не задавальняла запатрабаванняў у грошах, у гаспадарках павялічвалася вытворчасць тэхнічных культур: хмеля, канопляў і асабліва льна. Значнае развіццё атрымала зямецтва. У Брэсцкім старастве, да прыкладу, на 100 двароў прыходзілася 40 вулляў. Гэта спрыяла ўцягванню сялянскай гаспадаркі ў рынкавыя адносіны.
Частыя спусташальныя вайсковыя дзеянні на беларускай зямлі ў XVI-XVIII стст. адмоўна паспрыялі на сельскагаспадарчую вытворчасць. Сялянству неаднаразова прыходзілася цяжкай працай аднаўляць спаленае і разбуранае, даваць новае жыццё спусцелай, закінутай зямлі. Яго клопатамі аднаўлялася сельская гаспадарка, хоць з