Тэма 34. Культурнае будаўніцтва ў БССР у 20 - 30-я гады XXст.
План
1. Вызначце асноўныя напрамкі і асаблівасці развіцця беларускай літаратуры. 2. Як адбываўся працэс станаўлення тэатральнага і музычнага мастацтва? 3. Ахарактарызуйце развіццё нацыянальнага беларускага мастацтва. 4. Вынікі Адказ на 1-е пытанне Завяршэнне грамадзянскай вайны і пераход да мірнага жыцця абумовілі новыя магчымасці для нацыянальнага адраджэння беларускага народа, нацыянальна-культурнай працы і развіцця літаратуры. У 1921 г. адбылося раздрабленне Беларусі на дзве часткі, якое безумоўна уздзейнічала на літаратуру. Асаблівасцю з’яўлялася тое, што ў асяроддзе пісьменнікаў улілася вялікая група маладых талентаў з вёскі, прыхільнікаў сацыялістычнай рэвалюцыі. Атрымаўшы магутны імпульс для свайго далейшага развіцця пасля Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцыі, літаратура фарміравалася пад знакам вострай ідаэлагічнай барацьбы. Сама эпоха патрабавала ад пісьменнікаў творчай перабудовы, актыўнага вызначыння сваей ідэйнай і жыццевай пазіцыі. Пераход да беларусізацыі ў першай палове 20-х гадоў выклікаў бурны рост беларускай літаратуры. Важным фактарам развіцця нашай літаратуры на новым этапе была арыентацыя на каштоўны вопыт нацыянальнай дакастрычніцкай літаратуры, якая мела глыбокія традыцыі рэалістычнай творчасці, вернага служэння інтарэсам народа. Спрыяльнай была і цесна сувязь з рускай, украінскай класічнай літаратурай. Нельга не ўлічваць і такога вельмі важнага фактару: беларуская літаратура гэтага часу фарміравалася ў межах шматнацыянальнага дзяржаўнага ўтварэння – СССР, у якім бальшавікі узмацнялі русіфікацыю заканадаўча-аб’яднаных у адным Саюзе многіх народаў. Сведчаннем наяўнасці розных мастацкіх напрамкаў з’яўляецца існаванне розных творчых арганізацый. У 20-я гады дзейнічалі некалькі літаратурных аб’яднанняў, сярод іх “Маладняк”, “Узвышша”, “Полымя” і інш. У 1921–1925 гг. на ўсю моц загучалі галасы пісьменнікаў старэйшага пакалення – Я. Купалы, Я. Коласа, Ц. Гартнага, З. Бядулі і інш. Чалавек працы, змагар, будаўнік заставаўся галоўным героем літаратурна-мастацкіх твораў. У 1922 г. выйшаў зборнік вершаў Я. Купалы “Спадчына”, а ў 1925 г. – паэма “Безназоўнае”. У 1923–1925 гг. Я. Колас апублікаваў паэмы “Новая зямля” і “Сымон музыка”. Гэта быў час агульнага духоўнага ўздыму, час надзей, веры і мар, але літаратура знаходзілася ў поўнай залежнасці ад палітыкі партыі. 20-я гады выклікалі бурны ўзлет паэзіі. Беларуская паэзія вітала рэвалюцыю. Для яе характэрны былі аптымізм, дух змагання за новае жыццё. У той час яна выяўляла духоўны свет чалавека, які аказаўся захопленым рэвалюцыйнай бурай і незалежна ад сваіх жаданняў быў уключаны ў сацыялістычныя пераўтварынні ў іх бальшавіцкім варыянце. Гэта бачна ў многіх творах, у прыватнасці ў аповесцях і раманах К. Чорнага “Зямля”, “Сястра”, “Лявон Бушмар” і інш. Маладая беларуская проза была даволі разнастайнай у тыматычных і жанравых адносінах. У 1925 г. А. Александровічам, А. Дударом, А. Вольным калектыўна напісаны прыгодніцкі раман “Ваўчаняты”. Уплыў антыгуманнай грамадскай атмасферы не абмінуў у тагачаснай прозе нават мастацкага выяўлення праблем сям’і. Каштоўнасць сяброўскіх адносін і сваяцкіх сувязей была пастаўлена пад сумненне. Для прыкладу, Валодзя Кастрыцкі – герой рамана “Трыццаць год” К. Чорнага ідзе на грамадзянскую вайну, пакідаючы паміраць хворую адзінокую маці. Так прапаведваліся адданасць, вернасць любой цаной рывалюцыйнаму абавязку.У прозу, як і ў паэзію, прыходзяць маладыя героі, якія рознымі шляхамі спрабуюць адлучыць старыйшых ад Бога. Есць такі герой і ў аповесці “На прасторах жыцця” Я. Коласа. Са зместу твора відаць, што Я. Колас крытычна ставіўся да богаборчай дзейнасці свайго героя і гэта у гады, калі літаратура падпісвалася выяўляць радасць з прычыны закрыцця рылігійных святыняў. Нягледзячы на падмен кіраўніцтвам дзяржавы чалавекалюбства і справядлівасці на рывалюцыйную непрымірымасць, беларуская проза знаходзіла сілы, каб даследваць рэчаіскасць, настойліва падступацца да балючых кропак жыцця. Пра гэта сведчаць аповесці “Меланхолія”, “Ціхая плынь” М. Гарэцкага, аповесць “Голы звер” М. Зарэцкага, раман “Запіскі Самсона Самасуя” А. Мрыя. У беларускай драматургіі 20-х гадоў бачны пленныя традыцыя, якія закладзены В. Дуніным-Марцінкевічам у XIX ст. і асабліва Я. Купалам у пачатку XX ст. Такія ўплывы адчуваюцца ў меладрамах У. Галубка, п’есах Ц. Гартнага, М. Грамыкі, Е. Міровіча і інш. Дамінуючай тэмай беларускай драматургіі была тэма мінулага. Літаратура той пары апіралася ў сваім развіцці на традыцыйныя фальклорна-рамантычныя стылявыя формы. Героіка-рамантычным пафасам прасякнуты былі і п’есы на тэмы сучаснасці – “Чырвоныя кветкі Беларусі” (1923) В. Гарбацэвіча, “З дымам-пажарам” (1924) А. Ляжневіча. Драматургі другой паловы 20-х гадоў шмат намаганняў прыкладваюць да стварэння вобраза сучасніка, станоўчага героя. З’явіліся новыя жанры: меладрама, героіка-рэвалюцыйная і гістарычная драма. Больш глыбокае развіцце атрымлівае жанр сатырычнай камедыі. Аднак некаторыя з іх, напрыклад “Тутэйшыя” (1922) Я. Купалы, “Апраметная” В. Шашалевіча (1926), неўзабаве былі забаронены савецкай цэнзурай як “ідэалагічна шкодныя”, бо ў іх ставілася праблема нацыянальнага адраджэння. Літаратура Заходняй Беларусі развівалася ва ўмавах польскай акупацыі. У першай палове 20-х гадоў яна характарызавалася інтэнсіфікацыяй грамадскай думкі, што знайшло выяўленне ў актуальнай публіцыстыцы і філасофска-літаратурнай эсэістыцы, угрунтаваных на беларускай ідэі. Значнымі былі на пачатку 20-х гадоў і дасягненні ў драматургіі. У гэты час асабліва праявілі сябе У. Самойла, А. Луцкевіч, І. Канчэўскі, Л. Родзевіч, Ф. Аляхновіч, М. Краўцоў. Другая палова 20-х гадоў звязана з легальнымі формамі беларускага руху, перадусім з БСР Грамадой, што паклікала да жыцця масавую паэзію. На грамадаўскай хвалі ўздыму вызваленчага руху ўвайшло ў літаратуру ўжо ўласна заходнебеларускае пакаленне паэтаў: А. Салагуб, М. Машара, Х. Ілляшэвіч, М. Васілек, Н. Арсеннева, В. Таўлай. 30-я гады ўвайшлі ў гісторыю краіны як адзін з самых драматычных перыядаў. Па ініцыятыве партыі і улады пачалася калектывізацыя. Пачаўся гвалтоўны наступ на рэлігію. У такіх умовах зніжалася грамадская роля асобы, асабліва калі гэта асоба творчая. Такі падыход да разумення ролі творчай інтэлігенцыі ў грамадстве прывеў да карэнных змен у літаратуна-мастацкім жыцці. Каб цалкам падпарадкаваць свайму кіраўніцтву літаратурныя сілы, было вырашана стварыць адзіную арганізацыю – саюз савецкіх пісьменнікаў. Зніклі ўсе пісьменніцкія суполкі. У краіне, асабліва ў другой палавіне 30-х гадоў, пачаліся масавыя рэпрэсіі супраць беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. На гэты перыяд прыпадае кампанія па барацьбе з фармалізмам, ажывілася вульгарна-сацыялагічная крытыка. Пачатак 30-х гадоў азнаменаваўся бурным развіццем празаічных жанраў. Проза паспяхова асвойвала такія жанры, як аповесць і раман. Я. Колас напісаў аповесці “Адшчапенец” (1931) і “Дрыгва” (1934), Ц. Гартны – аповесць “Зялены шум” (1931) і раман “Перагуды” (1935). Пашырэнне ідэйна-тэматычных абсягаў заўважалася ў творчым развіцці такіх пісьменнікаў, як К. Крапіва (“Мядзведзічы”, 1932), К. Чорны (“Бацькаўшчына”, 1931), М. Лынькоў (“Сустрэчы”, 1940). Адной з пашыраных тэм у прозе 30-х гадоў заставалася тэма рывалюцыі і грамадзінскай вайны. Аўтары адмаўляюцца ад знешняй займальнасці, імкнуцца заглыбіцца ў чалавечыя характары. Пра гэта сведчаць такія, напраклад, творы, як “Адступленне” С. Баранавых, “Дрыгва” Я. Коласа. Пэўнае месца займае антыфашысцкая тыма. Яна распрацоўваецца ў апавяданнях “Смерць Германа Васэрмана” і “Краскі ў памыях” Ц. Гартнага, “Навела без назвы” П. Галавача, у аповесці Э. Самуйленка “Тэорыя Каленбрун”. У паэзіі наглядаецца паварот ад маладнякоўскага захаплення “касмізмам”, ідэямі сусветнай рэвалюцыі да ўслаўлення героікі працоўных будняў. На гэта арыентавала паэтаў крытыка. Не без уплыву такіх установак у Я. Купалы паявіўся верш “Трэба нам песень”: Скласць эпапею павінны такую, Якую чэлюскінцы далі для свету, І одамі ўславіць наяўнасць жывую – Бяссмертных герояў Саюза Саветаў. Я. Купала стварыў вершы-пасланні, якія фактычна з’яўляюцца водгукамі на пэўныя грамадскія падзеі, “Ударніку” , “Беларускаму дзяржаўнаму выдавецтву”, “Звяздзе”. Такія вершы паявіліся і ў Я. Коласа (“Калгасу “Слабада”, “Шчаслівым жанчынам” і інш.) Працягваецца выкарыстанне героіка-рамантычнай тэмы(А. Куляшоў “Хлопцы апошняй вайны”). Напрамак развіцця драматургіі шмат у чым вызначалі патрабаванні крытыкаў актуальных твораў. Вялікая колькасць п’ес паявіліся ў той час пра калектывізацыю (“Помста кулацкая” Б. Крамскоога, “Скварка”, “Бальшавіцкая вясна” І. Гурскага, “Гонар” М. Паслядовіча і інш.) Літаратура Заходняй Беларусі 30-х гадоў не мела такога выразнага ўнутранага падзелу, як у папярэднім дзесяцігодзі. Яна характарызавалася дамінаваннем паэзіі, паглыбленнем у ей сацыяльных матываў, уздымам літаратуры ў цэлым на вышэйшы ідэйна-мастацкі ўзровень. Нарэшце, - прыходам у літаратуру Заходняй Беларусі М. Танка. Сягоння значэнне набываюць здабыткі заходнебеларускай літаратурна-філасофскай эсэістыкі і публіцыстыкі, а таксама арыентацыя заходнебеларускіх паэтаў на высокія гуманістычныя ідэалы свабоды чалавечай асобы, свабоды народа, што спрыяла развіццю дэмакратычнай думкі, узлету нацыянальнага духу. 20-30-я гады з’яўлаяюццца адным з самых складаных перыядаў у гісторыі нашай нацыянальнай літаратуры. Нармальнаму развіццю літаратурнага працэсу той пары перашкаджалі ідэалагічныя ўстаноўкі партыі і ўлад, яны скоўвалі творчы патэнцыял мастакоў слова. Ганенням падвергліся М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча, Ц. Гартны, М. Зарэцкі і інш. Негатыўна паўплывалі падзел Беларусі на дзве часткі і закрыцце літаратурных аб’яднанняў. Найбольш таленавітыя пісьменнікі таго часу, нягледзячы на ўсе цяжкасці і перашкоды, імкнуліся да праўдзівага мастацкага выяўлення і асэнсавання рэчаіснасці, да стварыння яркіх характараў. Беларуская літаратура узбагачалася лірычнымі і эпічнымі творамі. Многім творам беларускай паэзіі і прозы уласцівы аптымістычны пачатак, які вызначаўся перш за ўсе духам абнаўлення жыцця. Пісьменнікі Беларусі ўмацоўвалі адносіны з пісьменнікамі братніх рэспублік. Нягледзячы на дзяржаўнцю мяжу сувязь паміх Заходняй і Усходняй Беларусі існавала на працягу ўсяго міжваеннага дваццацігодзя.
Адказ на 2-е пытанне У вострай барацьбе розных мастацкіх школ і плыняў стваралася беларускае савецкае тэатральнае і музычнае мастацтва. У пачатку 20-х гадоў у перыяд вострай класавай барацьбы на тэатр ускладалася важнейшая ідэалагічная місія ідэйнага выхавання народа, фарміравання яго сацыялістычнага светапогляду. Вялікай падзеяй у культурным жыцці было адкрыцце 14 верасня 1920 г. Беларускага дзяржаўнага тэатра(БДТ). Спачатку белакурскаму калектыву даводзілася дзяліць сцэну з рускай і яўрэйскай трупамі. Першым паставілі спектакль “Рысь” паводле Э. Ажэшка. Гэта была больш сур’езная, удумлівая работа акцераў, пастаноўка была намнога вышэй тых работ, якія глядач мог бачыць на сцэне Першага таварытсва. Заканамерным быў зварот БДТ спачатку да драматургіі Я. Купалы. Асноўныя тэндэнцыі “Паўлінкі” – паказ новай, маладой сілы ў Беларусі – найбольш поўна выяўлена ў вобразах Сарокі і Паўлінкі. Нягледзячы на карэнныя сацыяльныя пераўтварэнні, перажыткі старога яшчэ існавалі, яны заміналі сцвярджэнню новага, савецкага ўкладу жыцця. Акцерам не хаплала сцэнічнага вопыту, пачуцця ансамблю, спектаклі ішлі ў “дзяжурных” дэкарацыях. Выканаўцы ішлі па шляху прымітыўнага камекавання, акарыкатурвання персанажаў, што прыводзіла да страты жыццевай праўды. Гэта бачна ў вобразе Адольфа Быкаўскага, створанага Ф. Ждановічам. Становішчам тэатра быў занепакоены ўрад БССР, таму у верасні 1921 г. яму даецца годнасць акадэмічнага, што павышала адказнасці дзеячаў сцэны. У Маскве адрклылася Студыя гэтага тэатра, бо нармальная праца яе ў Мінску была немагчымай з-за недахопу педагагічных кадраў. Характэрнай рысай творчасці тэатральных калектываў у гэты перыяд было імкненне да абнаўлення, а часам і карэннай ломкі традыцыйных метадаў работы. Е. Міровіч зрабіў пералом ў жыцці БДТ, ен пачаў ісці па новаму шляху. Гэта бачна на прыкладзе пастаноўкі “Жраца Тарквінія”. Музыка Малько да трагедыі, ігра артыстаў (асабліва Крыловіча і Ржэцкай), праўдзівыя думкі аўтара, мастацкія задуманая і выяўленая пастаноўка рэжысера – усе гэта разам сатрасала душу гледачоў. Тэатры пачынаюць выязджаць за межы БССР, у жніўні 1923 г. БДТ упершыню выехаў у Маскву для ўдзелу ў паказе дасягненняў тэатральнага мастацтва рэспублікі. Рэжысеры звяртаюцца да творчасці замежных класікаў. У 1924-25 гг. БДТ ставіць Ж. Мальера і П. Кальдэрона. Была паказана п’еса Ж. Мальера “Мешчаніні у дваранах”. У пошуках новага выкарыстоўваецца прыем асучаснівання класікі, знаходзяцца моманты ў камедыі для высмейвання сучаснага мяшчанства, выкарыстоўваюцца выразы з бытавога ўжытку мінчан. Вызначальнай рысай развіцця тэатральнага мастацтва на тэрыторыі Заходняй Беларусі была яго грамадска-палітычная мэтанакіраванасць. Шматлікій аматарскія гурткі дзейнічалі ва ўмовах пастаяннага ўціску з боку польскіх буржуазных улад. У 1923 годзе закрылі беларускі тэатральны гурток і арыштавалі яго кіраўніка Л. Родзевіча. Але Л. Родзевіч і М. Красінскі ствараюць тэтральную студыю і называюць яе Беларускай драматычнай майстроўняй. Яны імкнуцца праўдзіва паказаць жыцце беларускага селяніна, раскрыць праўду пра гора і пакуты, пра надзею на лепшае жыцце, што бачна ў інсцэніроўкі аповесці Э. Ажэшка “У зімовы вечар”, п’есы Я. Купалы “Раскіданае гняздо”, апавядання У. Караленкі “Лес шуміць”. Працы майстроўні перашкаджалі недахоп сцэнічных твораў і матэрыальных сродкаў. З сярэдзіны 20-х гадоў у жыцці савецкага сцэнічнага мастацтва адбываюцца значныя перамены. Паяўленне такіх п’ес, як “Шторм” У. Біль-Белацаркоўскага, “Любоў Яравая” К. Транева, “Разлом” Б. Лаўранева, і пастановак іх вызначыла новы этап у развіцці ўсяго савецкага тэатральнага мастацтва. Следам за МХАТам, Малым тэатрам і іншымі вядучымі тэатрамі творчыя калектывы краіны рашуча бяруцца за ўвасабленне на сцэнічных падмостках гераічных падзей рэвалюцыі, грамадзянскай выйны і мірнага будаўніцтва. Значнай падзеяй у культурным жыцці з’явілася адкрыцце ў Віцебску Другога Беларускага дзяржаўнага тэатра (1926). К 1927-1928 гг. супярэчнасці розных творчых канцэпцый дасягнулі сваей кульмінацыі. Перадавая тэатральная крытыка дапамагла сцвярджэнню ў тэатры высокаідэйнага рэалістычнага мастацтва. Вялікае значэнне для развіцця тэатра мела рэзалюцыя Сакратарыята ЦК КП(б)Б аб задачах партыі ў галіне тэатральнай палітыкі (18 жніўня 1927 г.). Адзначаючы ролю тэатра ў агульнай сістэме культурнага будаўніцтва БССР, партыя паставіла перад ім шэраг задач і ў першую чаргу ў галіне рэпертуару. У 1929 г. Інстытут беларускай культуры быў рэарганізаваны ў Акадэмію навук БССР, што мела вялікае значэнне для далейшага разгортвання навукова-даследчай работы. У 1930г. адкрылася Беларуская студыя оперы і балета, на аснове якой пазней стварыўся Беларускі дзяржаўны тэарт оперы і балета. У 1932 г. Вандроўны тэатр под кураўніцтвам У. Галубка рэарганізаваны ў Трэці Беларускі дзяржаўны тэатр. Далей на развіццё тэатральнага мастацтва паўплавала пастанова ЦК ВКП(б) “Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый” (1932). З гэтага часу адкрылася шырокая прастора для дзейнасці ўсіх майстроў мастацтва, якія стаялі на платформе Савецкай улады. Пачалі работу Беларуская дзяржаўная кансерваторыя (1932), Беларускі дзяржаўны тэарт оперы і балета (1933), Тэатр музычнай камедыі і Беларуская дзяржаўная філармонія (1937). Працягвала актыўна расці і ўдасканальвацца беларуская драматургія. Тэатры наладжвалі больш цесную сувязь з пісьменнікамі. З п’есамі на сучасныя, гісторыка-рэвалюцыйныя і фальклорныя тэмы выступілі Я. Колас, К. Крапіва, К. Чорны, З. Бядуля, Э. Самуйленак і інш. У другой палавіне 30-х гадоў узніклі новыя драматычныя калектывы – калгасна-саўнасныя тэатры ў Слуцку, Полацку, Рагачове, Бабруйску, Лепелі, і г.д. Створаны Рускі драматычны тэатр і Тэатр юнага гледача ў Мінску, тэарты рабочай моладзі ў Мінску, Гомелі і Віцебску. Усяго ў БССР працавала 14 тэатрыў. Аб высокім узроўні тэатральнага мастацтва Беларусі таго часу яскрава сведчыў паспяховы ўдзел БДТ-1 у дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве ў 1940 г. У тэатрах рэспублікі скалаліся свае творчыя калектывы. З іх асяроддзя вылучыўся цэлы шэраг таленавітых артыстаў: у БДТ-1 – У. Крыловіч, У. Уладамірскі, Г. Глебаў, Б. Платонаў, Л. Ржэцкая, Ф. Ждановіч, Г. Грыгоніс, В. Галіна; у БДТ-2 – П. Малчанаў, А. Ільінскі, Р. Кашэльнікава, М. Звездачотаў, Ц. Сяргейчык; у Рускім драматычным тэатры – Дз. Арлоў і інш. 20- стагоддзе – час фарміравання і развіцця нацыянальнай кампазітарскай школы, з’яўлення буйных музычных устаноў, у тым ліку першай вышэйшай музычнай установы – Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі (1932 г.). Узнікалі новыя аркестравыя, харавыя, вакальна-інструментальныя калектывы. У працэсе развіцця музычнага мастацтва назіралася асваенне на нацыянальнай глебе традыцыйных, у тым ліку буйнамаштабных, музычных жанраў (сімфоніі, оперы, балеты, кантаты і араторыі, і інш.), зварот да новых відаў і форм музычнага мастацтва, уваход у сусветны музычны працэс. Творчасць нашых выканаўцаў усе часцей выходзіла за мяжы рэспублікі. Стымуляванню музычнага жыцця садзейнічала стварэнне прыватных музычных школ, гарадскіх аркестравых і харавых калектываў. Вялікая роля ў выхаванні густаў належала дзейнасці оперна-драматычных антрэпрыз. Пераважная большасць першых буйных кампазітараў Беларусі былі ўраджэнцамі Пецярбурга ці выхаванцамі яго музычных устаноў: М. Аладаў, В. Залатароў, М. Чуркін. Асноўнымі кірункамі кампазітарскай творчасці 1920-х гадоў была камерна-вакальная лірыка, харавая і сольная песня, апрацоўка народнай песні; шлях станаўлення праходзіла інструментальная музыка. Асноўныя прафесійныя формы музычнага тэатра развіваліся на Беларусі ў 20-я гады, але асабліва актывізаваліся ў 30-я гады з адкрыццем Дзяржаўнага тэатра оперы і балета. Напачатку ў ім ставіліся класічныя рускія і замежныя оперы. Першымі пошукавымі творамі ў оперным жанры сталі опера М. Чуркіна “Вызваленне працы” (1922) і опера М. Аладава “Тарас на Парнасе” (1928). У пачатку 1930-х М. Равенскі пачаў пісаць оперу “Браніслава” паводле аднайменнай паэмы У. Дубоўкі, яна была канфіскавана і свету не ўбачыла. У 30-я г. тэматыка музычнага тэатра вызначалася пэўнай ідэалагічнай накіраванасцю, тэповым для тагачаснага савецкага тэатра героіка-рэвалюцыйным зместам. Драматургія музычнага тэатра абапіралася на масавую песню і фальклор. У ліку першых нацыянальных опер, пастаўленых на тэатральнай сцэне, былі “Міхась Падгорны” Я. Цікоцкага, “Дрыгва” А . Багатырова, “Кветка шчасця” А. Туранкова; першых беларускіх балетаў – “Салавей” М. Крошнера (усе пастаўлены ў 1939 г.). Стылістыку беларускага сімфанізму фарміравала фальклорная аснова, цытатная ці апасродкаваная, разам з традыцыйнымі прынцыпамі рускай сімфанічнай музыкі. Засвойваліся новыя музычныя жанры – вакальна-сімфанічная паэма (М. Аладаў), інструментальны канцэрт (А. Клумаў, Г. Столаў), з’явіліся сімфоніі М. Шчаглова, В. Залатарова (“Беларусь”, 1934), кантанта А. Багатырова, П. Падкавырава. Перыяд 1921-1925 гг. у гісторыі беларускага тэатральнага мастацтва знамянальны стварэннем першых дзяржаўных тэатраў, якія сканцэнтравалі лепшыя кадры нацыянальнай сцэны. У гэты перыяд закладаліся нацыянальная школа акцерскага і рэжыссерскага мастацтва, асновы тэатральнай асветы. Тэатр у Беларусі развіваўся ў агульным рэчышчы дзейнасці шматнацыянальнага тэатра краіны, арыентаваўся на лепшыя рэалістычныя традыцыі рускага сцэнічнага мастацтва. Вялікае значэнне для развіцця тэатра мелі рэзалюцыі і пастановы ЦК ВКП(б). Поспехі беларускіх тэатраў у 30-я гады былі дасягнуты не адразу. Вульгарна –сацыялагічныя, фармалістычныя тэндэнцыі, якія часам выяўляліся ў творчасці абодвух вядучых беларускіх калектываў, на працягу некаторага часу перашкаджалі пленнай дзейнасці. Рашучае пераадоленне іх адбывалася на падставе метаду сацыялістычнага рэалізму, заснаваным на праўдзівым, гістарычна-канкрэтным адлюстраванні рэчаіснасці ў яе рэвалюцыйным развіцці. У 20-х гадах былі дасягнуты поспехі ў развіцці беларускага музычнага мастацтва, у якім яшчэ пераважала самадзейная творчасць музычных, харавых і танцавальных калектываў. У гэты складаліся ўмовы і рабіліся першыя крокі для стварэння прафесійнага тэатра, оперы і балета, нараджаліся першыя творы прафесійных кампазітараў. Развіццю музычнага мастацтва ў 30-я гады спрыяла адкрыцце кансерваторыі, тэатра оперы і балета.
Адказ на 3-е пытанне 20-е стагоддзе для беларускага выяўленчага мастацтва стала часам самаспасціжэння і самавызначэння, асэнсавання сваёй нацыянальнай своеасаблівасці. Напачатку стагоддзя ішоў актыўны адток таленавітай моладзі з Беларусі, што было звязана з адсутнасцю магчымасцей для атрымання мастацкай адукацыі. На хвалі грамадскага энтузіязму, народжанага Кастрычніцкай рэвалюцыяй, адбываліся імклівыя змены ў выяўленчым мастацтве. У Віцебску з’яўляюцца будучыя славутасці мадэрнізму – М. Шагал, К. Малевіч, В. Ермалаева, Л. Лісіцкі. Тут ствараецца мастацка-практычны інстытут, дзе сапернічаюць 2 напрамкі: рэалістычны на чале з Ю. Пэнам і фармалісты, якія гуртаваліся вакол М. Шагала і К. Малевіча. Прыкметнае месца займалі пошукі каранёў нацыянальнага, чым вызначалася творчасць М. Філіповіча, М. Сеўрука, М. Станюты, Я . Драздовіча. У вучылішчы, створаным у 1918 г. у Віцебску, існавалі майстэрні “Другая свабодная майстэрня” (1920 г., кіраўнік М. Шагал) і “Першая раённая школа” (1920 г., кіраўнікі Н. Коган і С. Юдовін), у якіх бясплатна вучыліся малюнку і жывапісу ўсе жадаючыя незалежна ад узросту і характару заняткаў. У 1921 г. яны мачалі называцца Віцебскім мастацка-практычным інстытум, а ў 1923 г. ператвораны ў мастацкі тэхнікум. У Заходняй Беларусі цэнтрам мастацкага жыцця была Вільна, дзе ў 1919 адрадзіўся Віленскі ўніверсітэт. У Гомелі ў 1919 - пачатку 1920-х гг. дзейнічалі мастацка-плакатная майстэрня Усерасійскай арганізацыі працаўнікоў мастацтва, маляўнічая майстэрня "Талака", з 1919 функцыянавала мастацкая студыя М. Урубеля. Пра характар жывапісу першых гадоў савецкай улады можна меркаваць па тых творах, якія экспанаваліся на першых рэспубліканскіх мастацкіх выстаўках (1925, 1927, 1929). Яны ўвасаблялі пафас стваральнай працы савецкага народа. Пачынаўся новы, якасна адрозны ад дарэвалюцыйнага этап развіцця нацыянальнага беларускага мастацтва. Героем твораў стаў савецкі чалавек з яго справамі, марамі. Дамінуючае месца ў жывапісе 20-х гадоў займалі ў асноўным дзве тэмы – рэвалюцыі і грамадзянскай вайны і будаўніцтва сацыялістычнага грамадства. З сярэдзіны 1920 - пачатка 30-х гг. узрасла цікавасць да этнаграфіі, краязнаўства, гісторыі і культуры Беларусі. Пачала фарміравацца школа бел. савецкай графікі. Пачынальнікам беларускага гістарычнага жывапісу стаў В. Волкаў. Рэвалюцыйная тэматыка яго выяўлена ў карціне “Барыкады” (1923), партызанскай барацьбе прысвечана палатно “Партызаны” (1928). Новыя з’явы ў жыцці беларускай вёскі выразна адлюстраваў у карціне “Старое і новае” (1927) Г. Віер. Асобае месца займае творчасць М. Філіповіча. Ён адным з першых звярнуўся да вытокаў жыцця, нераскрытых скарбаў беларускай народнай творчасці(карціны “На казачны матыў”, “,Вясна”, “Скокі праз вогнішча”). Побач з сюжэтна-тэматычным жывапісам мастакі Беларусі актыўна развівалі партрэтны жанр. На першых усебеларускіх мастацкіх выстаўках можна было вылучыць партрэты, аўтары якіх прадаўжалі традыцыі папярэднікаў: партрэт Я. Коласа Я. Кругера (1923), партрэт Я. Купалы Дз. Полазава, “Дудар” Ю. Пэна і інш. Крыху слабей развіваўся жанр пейзажу. У ім вылучаліся работы У. Кудрэвіча “Раніца вясны”, “Вечар”, “Акорд”, дзе жывапісец імкнуўся стварыць эмацыянальны вобраз родная прыроды. Для мастацтва 1930-х гг. характэрна ідэалагічная і прапагандысцкая накіраванасць, у ім сцвярджаўся адзіны творчы метад – сацыялістычны рэалізм. Распрацоўваліся рэвалюцыйная, вытворчая, калгасная, ваенная, спартыўная, святочна-трыўмфальная, парадна-партрэтная тэматыка, а таксама патрыятычны пейзаж, натюрторт і партрэт. З моманту абвяшчэння пастановы ЦК ВКП(б) ад 1932 г. «Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый» адзіным спосабам існавання мастацкай свядомасці становіцца сацыялістычны рэалізм, выхад па-за межы якога разглядаўся як палітычная здрада. А “там, дзе мастацтва ператвараецца ў сродак прапаганды або становіцца лозунгам на службе рэлігійных або палітычных ідэалогій, пачынаецца абсалютызацыя якога-небудзь “сапраўднага” мастацтва, на аснове якога выпрацоўваецца жорсткая сістэма забаронаў і нормаў”. У 1932 г. прайшла 5-я Усебеларуская мастацкая выстаўка. На ёй былі прадстаўлены карціны І. Ахрэмчыка, А. Шаўчэнкі, Ф. Фогта, М. Гусева, М. Манасзона, Х. Ліўшыца і інш. Беларуская прырода ў творах майстроў пейзажнага жывапісу паўставала нібы ў новым абліччы. У пейзажах У. Кудрэвіча побач з лірычнымі матывамі беларускіх палёў і лясоў з’явілася новая тэма, звязаная з працай чалавека. Гомельскага мастака А. Шаўчэнку хвалявала тэма беларускіх рэк. У адной з лепшых яго карцін “Плытононы” (1932) прырода і чалавек паказаны ў непарыўным адзінстве. Буйной падзеяй у культурным жыцці стаў Першы з’езд мастакоў Беларусі, які адбываўся 6 снежня 1938 г. у Мінску. На з’езде абмяркоўваліся праблемы мастацкага жыцця рэспублікі, росту прафесійнага майстэрства. З’езд арганізацыйна аформіў стварэнне Саюза мастакоў БССР, прыняў статут саюза і намеціў шляхі развіцця гэтай творчай арганізацыі. Такім чынам, 20-я гады ў гісторыі беларускага жывапісу былі часам збірання творчых сіл, першых спроб засваення новай тэматыкі, актыўнага ўкаранення мастацтва ў жыццё шырокіх пластоў народа. Важную ролю ў кансалідацыі мастацкіх сіл рэспублікі адыгрывалі мастацкія выстаўкі. У 30-я гады мастацтва Беларусі ўзбагачалася новымі тэмамі і вобразамі. Героіка грамадзянскай вайны, сацыялістычныя пераўтварэнні ў краіне, духоўнае ўзвышэнне новага чалавека, услаўленне стваральнай працы – вось кола тэм, якое вызначала далейшае развіццё мастацтва. У гэтыя гады закладваліся трывалыя асновы станковага жывапісу.
Вынікі Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. для ўмацавання суверэнітэту маладой краіны і стабілізацыі ўнутранага становішча на X з'ездзе ЦКП(б) у 1921 г. былі прыняты рашэнні аб садзейнічанні партыі нацыянальна-культурнаму адраджэнню прыгнечаных нацый былой Расійскай імперыі. Таму новая палітыка бальшавікоў, падтрыманая афіцыйнай уладай БССР з 1924 г. па 1929 г., атрымала назву "беларусізацыя". У БССР камуністычная партыя была змушана лічыцца са складаным станаўленнем беларускай дзяржаўнасці. Беларусізацыя прадугледжвала ўмацаванне беларускай дзяржаўнасці праз фармаванне ў мясцовага насельніцтва высокага ўзроўня нацыянальнай самасвядомасці, якая павінна была засноўвацца на адраджэнні і развіцці беларускай культуры. Для гэтага актыўна праводзілася кампанія па ліквідацыі непісьменнасці насельніцтва, ажыццяўляўся пераход школ на беларускую мову навучання, падтрымліваліся навука і адукацыя. Вялікая ўвага надавалася складанню ўласнай беларускай інтэлігенцыі ў партыйнай, дзяржаўнай, навуковай і культурнай сферах. Культурнае будаўніцтва Беларусі пасля кастрычніка 1917 гады мела свае складанасці і перашкоды з боку бальшавіцкай улады, але ў гэты ж час назіраецца рост і цікавасць грамадзян да роднай мовы, літаратуры, культуры, каларыту, што, у сваю чаргу, прыводзіць да адыходу ў некаторай ступені, ад камуністычных поглядаў да нацыяналізму. Па меры згортвання нэпа і ўсталявання таталітарнага рэжыму І. Сталіна стала змяняцца стаўленне да беларусізацыі, інтэлігенцыі і праблемам нацыянальнай культуры ў цэлым. З вясны 1930 г. пачынаюцца арышты навукоўцаў, пісьменнікаў, дзеячаў культуры, якіх вінавацілі ў "нацдэмаўшчыне". Безумоўна, бясспрэчна і тое, што беларусізацыя прывяла да ўзвышэння на тэрыторыі рэспублікі беларускай мовы, самабытнасці, культуры, беларускага этнаса, але ў той жа момант, нельга не адзначыць і той факт, што вышэйсказанае было часавым уздзеяннем, бо далейшыя рэпрэсіі і адыход ад беларускага пад уздзеяннем Сталінскай палітыкі прывялі да спаду і спыненню прагрэсіі ў нейкай ступені працэсу беларусізацыі. Увогуле, культура гэтага перыяду прыўнесла свае плады ў культурнае будаўніцтва Беларусі ў выглядзе літаратурных, мастацкіх, скульптурных і іншых твораў мастацтва і кнігадрукавання.
Літаратура 1. Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч.2: Люты 1917 – 2006 г. / Пад рэд Я. К. Новiка, Г. С. Марцуля. Выш. шк., 2007.–С. 159-179 2. Новiк Я. К. Гiсторыя Беларусi. Ад старажытных часоў – па 2008г.: вучэб. дапам./ Я. К. Новiк, I. Л. Каналаў, Н. Я. Новiк – Мiнск: Выш. шк., 2009.– C. 352-355. 3. Гісторыя беларускага мастацтва: У 6 т.–Мн., 1990. Т.4. – Мiнск, 1990 4. Ковкель И.И. История Беларуси с древнейших времён до нашего времени/И. И. Ковкедь, Э. С. Ярмшук.–Мiнск., 2001. С.467–474. 5. Чигринов П.Г. Очерки истории Беларуси./П. Г. Чигринов.–Мiнск, 2000. С.357–361. 6. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т.1–6.–Мн., 1993–2001.
