Министерство образования Республики Беларусь Учреждение образования «Белорусский государственный университет информатики и радиоэлектроники»
Контрольная работа
Контрольная работа №1 По Истории Беларуси Студента ФЗO БГУИР Специальности ВМСиС Группы
Вариант - 15
г. Минск 2011
План
1.Адміністрацыйна-дзяржаўныя пераўтварэнні 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ў першай палове XIX ст. 3. Грамадска-палітычны рух у Беларусі ў першай палове XIX ст 4. Культура Беларусі у першай палове XIX ст.
1. Адміністрацыйна-дзяржаўныя пераўтварэнні
Пасля далучэння Беларусі да Расіі, імперскi ўрад пачаў праводзіць палітыку, накіраваную на змяньшэнне мясцовых асаблівасцяў, якая мела канчатковай мэтай збліжэнне і зліццё з уласна рускімі рэгіёнамі. На далучаныя землі было распаўсюджанае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне на губерні і паветы. У адпаведнасці з рэформай 1802 г. на тэрыторыі Беларусі стваралася пяць губерняў: Віцебская, Магілёўская, Мінская, Віленская і Гродзенская. У 1807 г. па ўмовах Тильзитского свету да Расіі адышлі Беласточчына (з 1843 г. ў складзе Гродзенскай губерні). Самадзяржаўе, улічваючы пагранічнае размяшчэнне Беларусі, а таксама напружанае палітычнае і сацыяльнае становішча, стварыла тут генерал-губернатарства: Беларускае (1772 - 1856 гг.), У якое ўвайшлі Віцебская і Магілёўская губерні, Літоўскае (Віленскае) (1794 - 1912 гг.), у якое ўваходзілі Мінская, Гродзенская і Віленская губерні. Губерні дзяліліся на паветы (прыкладна па 20-30 тыс. насельніцтва ў кожным). Генерал - губернатары фактычна валодалі неабмежаванымі паўнамоцтвамі. Адзін з іх - граф Чарнышоў - сваё усеўладдзе падкрэсліваў нават спецыяльным тронам. Улада генерал-губернатараў абапіралася на магутны адміністрацыйны, ваенна-палітычны апарат. Насельніцтва беларускіх зямель на працягу месяца пасля апублікавання ўказа ўраду аб уключэнні ў склад Расіі прыводзілася да прысягі. Тыя, хто адмаўляўся прысягнуць, павінны былі ў трохмесячны тэрмін выехаць за мяжу, спрадаўшы нерухомую маёмасць. Асноўным дзеючым заканадаўчым дакументам у галіне грамадзянскага права заставаўся Статут Вялікага княства Літоўскага 1588г., Так як царскія ўлады не вырашаліся праігнараваць карэнныя адрозненні дзяржаўна-прававога становішча насельніцтва беларускіх земляў. Мясцовыя жыхары (шляхта) мелі магчымасць займаць розныя адміністрацыйныя пасады, але вядучую ролю ў кіраванні краем займалі стаўленікі імперскага цэнтра. У дачыненні да розных сацыяльных груп грамадства новая ўлада праводзіла розную палітыку. Шляхце, присягнувшей царскага ўраду, даваліся ўсе правы расійскага дваранства. Але ўрад ліквідавала самастойнасць магнатаў, пазбавіла іх права мець свае войскі, крэпасці, абмежавала сваволю шляхты. У мэтах умацавання сваёй сацыяльнай базы ў далучаных да Расеі землях царызм праводзіў тут палітыку насаджэнні рускага землеўладання. Царскі ўрад раздаваў маёнтка з сялянамі рускім памешчыкам, буйным ваенным чынам і чыноўнікам. Аддаваліся староства і каралеўскія эканоміі, сэквэстравалі маёнтка магнатаў і шляхты, якія выехалі за мяжу, і валодання некаторых ліквідаваных манастыроў. Найбуйнейшымі ўладальнікамі сталі князь Р.А. Пацёмкін, які атрымаў Крычаўскім староства з 14274 прыгоннымі, граф П.А. Румянцаў-Задунайскі, які стаў уласнікам 11195 прыгонных ў Гомельскім старостве, А.В. Сувораў атрымаў 7тыс. сялян у Кобрынскай воласці Брэсцкай эканоміі і інш Усяго на тэрыторыі Беларусі Кацярына II і Павел I завіталі ў спадчыннае валоданне 200 тыс. рэвізскіх (мужчынскіх) душ, як прыгонных, так і былых дзяржаўных сялян. На беларускія горада было распаўсюджана становішча "дараваная граматы гарадам» 1785 г. Дзеянне магдэбургскага права было адменена. Для кіраўніцтва гаспадарчай дзейнасцю гарадоў з прадстаўнікоў гарадскіх саслоўяў абіралася дума. Купецтва атрымала права на гильдейскую арганізацыю. Шматлікае габрэйскае насельніцтва указам 1794 г. трапіла пад дзеянне закона пра чорта аселасці ў межах Беларускага генерал-губернатарства і часткі ўкраінскіх губерняў. З 1795 г. сельскіх габрэяў было загадана перасяліць у гарады. З 1827 г. замест грашовага падатку на яўрэяў была распаўсюджаная вайсковы абавязак. 19 сьнежня 1844 года выйшаў указ аб ліквідацыі органаў супольнай аўтаноміі кагаламі й падпарадкаваньні габрэяў агульным гарадскім і павятовым уладам. Пераступіць гэтую рысу дазвалялася тым габрэям, якія мелі вышэйшую адукацыю, пераходзілі ў іншую веру, рамеснікаў, купцам першай гільдыі. Становішча сялян Беларусі амаль не змянілася. На іх была распаўсюджаная расійская падатковая сістэма, якія змянялі подымный (гаспадарчы) на подушный падатак. Спачатку, улічваючы слабую плацежаздольнасць і неабходнасць прыстасавання сялян да новай падатковай сістэме, яны атрымалі льготы па выплаце подушных падаткаў. З палітычных меркаванняў і гаспадарчай неабходнасці з 1797 г. на працягу 10 гадоў ва ўсіх губернях Беларусі подушный падатак з сялян збіраўся ў памеры напалову меншай, чым у рускіх губернях. У далейшым сялянства Беларусі было пастаўлена ў аднолькавыя ўмовы з сялянамі іншых губерняў Расіі. У канфесійнай сферы ўлады прытрымліваліся, у асноўным, абяцанняў, дадзеных у час падзелаў Рэчы Паспалітай. Праўда, былі прыняты меры, якія перашкаджалі каталіцкаму і унітарнаму духавенству схіляць у сваю веру праваслаўных. Падчас барацьбы з паўстаннем на чале з Касцюшкі Кацярына II палічыла неабходным ўмацаваць пазіцыі праваслаўя перакладам туды уніятаў (указ 22 красавіка 1794 г.). У праваслаўе перайшло 1,5 млн. чалавек. Пры пераемніку Кацярыны II шматлікія з "уз'яднання" перайшлі ў унію. Каталіцкая царква страціла сваё пануючае становішча ў Беларусі, хоць у адпаведнасці з дароўным граматай Кацярыны II 1774 г. засноўваць Беларуская каталіцкая епархія. Зямельныя ўладанні касцёлаў і каталіцкіх манастыроў захоўваліся. Далучэнне да Расеі стварыла ўмовы для ўключэння тэрыторыі Беларусі ў агульнарасійскіх дзяржаўную сістэму, аказала ўздзеянне на ўсе галіны эканомікі, стала шмат у чым вызначальным для далейшай гаспадарчай спецыялізацыі. Ствараліся новыя мануфактуры (палатняныя, парусінавыя, лінныя, суконныя і інш), у Крычаве была закладзена суднаверфі, якія будавалі суда для Чарнаморскага флоту. У сельскай гаспадарцы адбывалася павелічэнне пасяўных плошчаў, у тым ліку пад тэхнічныя культуры. Збыт сельскагаспадарчых прадуктаў стымуляваўся адменай пошлін на іх продаж, ліквідацыяй ўнутраных мытняў. Пашырыліся гандлёвыя сувязі з рускімі гарадамі. Актывізацыя гандлю спрыяла рэканструкцыі старых і будаўніцтве новых дарог. Уключэнне беларускіх зямель у Расійскую імперыю вяло да выкаранення на далучаных землях традыцый сярэднявечнай дзяржаўнасці, хоць пашырала і ўмацоўвалі прыгоннае права. Было пакладзены пачатак пераарыентацыі эканамічнай, палітычнай і культурным жыцці Беларусі на Усход.
2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ў першай палове XIX ст
У першай палове XIX ст. ў Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-крепостнической сістэмы, да ўзнікнення новых - капіталістычных адносін. Пра гэта сведчыць развіццё прамысловасці, рост гарадоў і гандлю. З 1825 па 1859 гг. у пяці заходніх губернях колькасць прамысловых прадпрыемстваў павялічвалася з 96 да 549, а колькасць рабочых на іх - з 3310 да 6508 чалавек, сярод якіх вольнанаёмныя складалі 43%. З'явіліся першыя фабрыкі ў мястэчках Хомск і Косава Гродзенскай губерні, дзе ўжываліся паравыя рухавікі. Сфармаваліся такія галіны, як железообрабатывающая, шкляная, папяровая, бурачнацукровых. Уладальнікамі мануфактур і фабрык былі памешчыкі. У цэлым жа прамысловасць Беларусі аж да рэформы 1861 г. развівалася слаба. Прадпрыемстваў фабрычна-завадскога тыпу было мала. Колькасць рабочых на прадпрыемствах рэдка дасягала 10 чалавек. У першай палове XIX ст. адбываўся прыкметны рост гарадоў і гандлю. З канца XVIII ст. па 60-я гады XIX ст. насельніцтва беларускіх гарадоў узрасла ў 4 разы (з 82 тыс. да 320 тыс. чал), а ўдзельная вага гараджан у агульнай колькасці насельніцтва павялічыўся з 3,5 да 10%. Рост гэты быў абумоўлены галоўным чынам тым, што габрэйскае насельніцтва было прымусова пераселена з вёсак у мястэчкі. Развіццё прамысловасці і гарадоў стымулявала развіццё гандлю. Ва ўнутранай гандлі з'явіліся новыя арганізацыйныя формы: лавочная гандаль прамысловымі вырабамі і прадуктамі харчавання, штотыднёвыя кірмашы ў гарадах і мястэчках. Купецтва ў вялікім аб'ёме вывозіла прадукты сельскай гаспадаркі і лясных промыслаў за мяжу. На працягу першай паловы XIX ст. значна ўзрос гандлёвы капітал. У канцы 50-х гадоў у Беларусі абвясцілі капіталы 1060 гильдейских купцоў на суму да 2 млн. 600 тыс. рублёў. Новыя з'явы, звязаныя з развіццём капіталістычных адносін, праявіліся і ў сельскай гаспадарцы, якое ўсё больш трывалыя звязвалася з рынкам. З узрастаннем попыту на хлеб на ўнутраным і знешнім рынку расла таварнасць памешчыцкіх гаспадарак. Памешчыкі пашыралі запашком новых плошчаў, у тым ліку і за кошт сялянскіх палеткаў. У 30 - 40-я гады 80% даходаў ім давала продаж прадукцыі сельскагаспадарчай вытворчасці, галоўным чынам збожжа, гарэлкі, спірту. Прыстасоўваючыся да запатрабаванняў рынку, памешчыкі перабудоўвалі сваё гаспадарка, высеву больш выгадныя у таварным дачыненні да культуры. З'явіліся раёны з той ці іншай спецыялізацыяй сельскагаспадарчай вытворчасці. Адной з даходнасці культур стаў бульбу. Ён стаў не толькі важным прадуктам харчавання, але і асноўным сыравінай вінакурных заводаў, якія давалі да 60% усіх даходаў памешчыцкіх гаспадарак. У маёнтках памешчыкі сталі сеяць цукровыя буракі, адкрываць цукровыя заводы. Жывёлагадоўля, за выключэннем авечкагадоўлі, у першай палове XIX ст. яшчэ не стала таварнай галіной. Развівалася агратэхніка. У буйных і сярэдніх памешчыцкіх гаспадарках пачалі выкарыстоўвацца сельскагаспадарчыя машыны, гатункавыя насенне, угнаенні. Развіццё прадукцыйных сіл у памешчыцкіх гаспадарках Беларусі выклікала павелічэнне наёмнай працы, які выкарыстоўваецца галоўным чынам на прамысловых прадпрыемствах. У сельскай гаспадарцы наёмную працу часцей за ўсё быў сезонным. У маёнтках, дзе сяляне былі на чынш, выкарыстанне наёмнай працы набыло звычайны характар. Аднак новыя з'явы ў памешчыцкіх гаспадарках ахапілі невялікую групу буйных і сярэдніх гаспадарак. Сялянская гаспадарка ўцягваліся ў працэс фарміравання капіталістычных адносін павольней па прычыне панавання паншчыну сістэмы. Сяляне ў гэты час складалі 90% усяго насельніцтва Беларусі - 70% сялян былі памешчыцкія, 19% - так званымі казённымі (дзяржаўнымі). Астатнія намінальна належалі дзяржаве, але знаходзіліся ў «арэндзе» у дваран і чыноўнікаў. 97% сялянскіх гаспадарак знаходзіліся на паншчыну, якая дасягала 6 чалавека-дзён у тыдзень з сялянскай гаспадаркі. Павялічыліся нормы талаку, гвалт і іншых прац. Многія памешчыкі аддавалі сваіх сялян па кантракце падрадчыкамі на будаўнічыя і дарожныя працы. Плата за іх працу даставалася звычайна пана. У сялянскім землекарыстанні былі рэгіянальныя адрозненні. На захадзе і ў цэнтры яно было падворныя, на ўсходзе - пераважна супольным. У сялянскім асяроддзі намецілася маёмаснай-сацыяльная дыферэнцыяцыя. Фармавалася эканамічна-ўстойлівая група моцных гаспадарак, якія выкарыстоўвалі працу аднавяскоўцаў. Да 50-м гадам XIX ст. працэс распаду феадальна-крепостнической сістэмы перайшоў у становішча крызісу. Яго паказчыкам з'явілася скарачэнне прыросту насельніцтва, спусташэнне сялянскай гаспадаркі, заняпад памешчыцкіх маёнткаў. Пасевы хлеба ў 50-я гг. скараціліся ў параўнанні з першым дзесяцігоддзем XIX ст. у 1,4 разы. Ураджайнасць знізілася ў апошнім дзесяцігоддзі перад рэформай на 24 - 42% адносна да пачатку XIX ст. Рэзка павялічыліся нядоімкі па дзяржаўных падаткаў і плацяжах. Да 1856 г. яны склалі 8 млн. рублёў. Перыядычна паўтараліся неўраджайным гады. За 1820 - 1850 гг. у Віцебскай і Магілёўскай губернях іх было дзесяць. Да 1859 г. у пяці беларускіх губернях каля 60% прыгонных сялян былі закладзены іх уладальнікамі. Наглядным паказчыкам нарастальнага крызісу сацыяльна-эканамічнай сістэмы было сялянскі рух. У першай трэці XIX ст. адбылося сорак шэсць буйных сялянскіх хваляванняў, у другой траціны - больш за 90. Сацыяльныя супярэчнасці абвастраліся нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і памешчыкамі. Сацыяльная напружанасць узмацнялася антисамодержавной агітацыяй, якую вялі сярод насельніцтва дэмакратычна настроеныя прадстаўнікі шляхты. З ёй ўлады ўшчыльную сутыкнуліся пры ўціхамірванні ў 40-я гады выступленняў сялян у маёнтку Смаргонь Віленскай губерні. Маштабы і зацятасць сялянскай барацьбы вымусілі ўлада ўводзіць воінскія каманды, праводзіць экзэкуцыі. У 1855 г. у сувязі з скарачэннем надзелаў і павелічэннем падаткаў спрабавалі дамагчыся вызвалення ад прыгоннай залежнасці сяляне Нясвіжскай ардынацыі Радзівілаў. У 1856 г. на ўціхамірванне хваляванні ў гомельскім маёнтку князя Паскевіча было накіравана два батальёна салдат. Усё гэта вымусіла царызм праводзіць на тэрыторыі Беларусі больш гнуткую сацыяльна-эканамічную палітыку і рабіць пэўныя крокі па рашэнні аграрнага пытання. Па рашэнні ўрада ў 1839 г. у заходніх губернях пачалася рэформа сярод дзяржаўных сялян. Ініцыятарам і асноўным правадніком рэформы стаў міністр дзяржаўных маёмасцяў Расіі граф П.Д. Кісялёў. 28 сьнежня 1839 былі падпісаныя ўказы аб новай сістэме кіраўніцтва і люстрацыі дзяржаўных маёнткаў у заходніх губернях. Указ прадугледжваў падрабязнае апісанне маёнткаў, стварэнне органаў кіравання імі, перагляд зямельных надзелаў і павіннасцей сялян. У выніку за віну паменшыліся на 30 - 35% на захадзе Беларусі і на 62 - 65% - на ўсходзе. Пазней усе дзяржаўныя сяляне былі пераведзены на чынш, спынялася практыка здачы іх у арэнду. На месцах ствараліся выбарныя сялянскія органы самакіравання, якім давярае рашэнне гаспадарчых, адміністрацыйных і судовых спраў. Кіраўніком маёнткамі забаранялася ўжываць да сялянам фізічныя пакарання. З мэтай паслаблення крызісу крепостнических адносін у памешчыцкай вёсцы ўрад пайшоў на правядзенне інвентарнай рэформы, пачатак якой паклаў ўказ 15 красавіка 1844 года Сутнасць яе зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і фіксацыі павіннасцяў прыгонных сялян. Гэтым займаліся губернскія інвентарныя камітэты з дзяржаўных чыноўнікаў і прадстаўнікоў дваранства. Абавязковыя інвентары былі ўведзеныя ва ўсіх маёнтках Заходняй, Цэнтральнай і, часткова, Усходняй Беларусі. Рэформа сустрэла супраціў памешчыкаў. Улады некалькі разоў мянялі падыходы пры яе ажыццяўленні, таму яна зацягнулася да 1857 г. Нягледзячы на прыгонную абмежаванасць, непаслядоўнасць і незавершанасць рэформа ставіла мяжа ўлады памешчыкаў і адкрывала пэўныя легальныя магчымасці сялянам для адстойвання сваіх інтарэсаў. У цэлым рэформы 40 - 50-х гг. не закраналі асноў феадальных парадкаў.
3. Грамадска-палітычны рух у Беларусі ў першай палове XIX ст
Ліквідацыя Рэчы Паспалітай, ідэі французскай рэвалюцыі, падзеі вайны 1812 г. аказалі вялікі ўплыў на развіццё грамадска-палітычнага руху на землях Беларусі. Шляхецкая інтэлігенцыя, навучэнская моладзь, незадаволеныя часткамі Рэчы Паспалітай, аб'ядноўваліся ў гурткі і таварыствы для выпрацоўкі і ажыццяўлення сваіх сацыяльных і нацыянальных ідэалаў. Ідэйна і, часткова, арганізацыйна яны былі звязаны з польскім грамадскім рухам, кантактавалі з перадавымі людзьмі Расіі. Адным з першых тайных таварыстваў была «Віленская асацыяцыя», якая распрацавала ў 1797 г. дакумент - «Акт віленскага паўстання», у якім ставілася мэта аднаўлення Рэчы Паспалітай на аснове канстытуцыі 3 мая 1791 г. Яна мела свае аддзялення ў Брэсце, Кобрыне. Гродне, Мінску і іншых гарадах. Члены гэтай арганізацыі былі арыштаваныя, асуджаныя, пазбаўленыя шляхецкага звання і адпраўленыя ў Сібір. У 1817 г. у Віленскім універсітэце па ініцыятыве студэнтаў Адама Міцкевіча, Томаша Зана, Яна Чачота было створана «Таварыства філяматаў», якое мела свае аддзялення ў Свіслацкай гімназіі, Полацкім пиярском вучылішча і іншых навучальных установах. Яны прапагандавалі ідэі роўнасці і свабоды. Будучыня Беларусі бачылі ў ліквідацыі прыгону, увядзенні канстытуцыйнай формы праўлення. У 1825 г. гэтыя грамадства былі раскрыты, сто чалавек арыштавана, многія былі пасаджаны ў турму і сасланыя ў Сібір. У Беларусі атрымала пэўны водгук і падтрымку рух дзекабрыстаў. Дзекабрысты, у сваю чаргу, сачылі за развіццём польскага нацыянальна-вызваленчага руху і спрабавалі ўсталяваць сувязь з узніклым ў 1821 г. польскім «патрыятычнай таварыствам", якое мела свае аддзялення ў Беларусі. Правае крыло «Таварыства» ішло на саюз з дзекабрыстамі пры ўмове, што Польшчы будуць вернутыя ўсе землі ў межах 1772 г. Улетку 1823 г. «Паўднёвы грамадства» дзекабрыстаў ізноў паспрабавала ўсталяваць сувязь з аддзяленнямі «Таварыства» у Беларусі. Разлічваючы на іх дапамогу, дзекабрысты распрацоўвалі план паўстання ў Бабруйску і арышту цара ў час агляду воінскіх частак, але з-за непадрыхтаванасці і рознагалоссяў у кіраўніцтве гэты план не быў ажыццёўлены. У 1823 г. філяматы М. Рукевич стварыў у мястэчку Бранск Беластоцкага павета таемнае таварыства декабристского тыпу «Ваенныя сябры», у якім адну з галоўных роляў гуляў капітан К. Ігельстром. Яно аб'ядноўвала афіцэраў літоўскага корпуса, мясцовых чыноўнікаў, шляхцічаў, навучэнкі моладзь. Складалася таварыства з трох прыступак. У першую («Ваенныя сябры») ўваходзілі кіраўнікі грамадства і афіцэры, у другую («Згода») - грамадзянскія асобы, у трэцюю («Заряне») - навучэнцы Свіслацкай і Беластоцкай гімназій. 24 сьнежня 1825 года таварыства «Ваенных сяброў» сарвала цырымонію прысягі на вернасць Мікалаю I. Спроба паўстання была спынена, а яе арганізатары арыштаваныя. У лютым 1826 г. у Бабруйску падчас агляду палка прапаршчык С. Трусаў, агаліўшы шпагу перад салдацкім ладам, «ганіў гасудара імператара і ўсю найсвятлейшая прозвішча» і заклікаў з зброяй у руках выступіць за свабоду, супраць цара-тырана. Аднак падняць салдат на паўстанне не ўдалося. У адказ на гэтыя падзеі ў Беларусі царскі ўрад Мікалая I пачаў праводзіць рэпрэсіўную палітыку. Ва ўсіх чыноўнікаў сталі браць падпіску аб палітычнай добранадзейнасці і не прыналежнасці да тайным таварыствам. Шэраг ахоўна-паліцэйскіх мер быў прадпрыняты па адносінах да навучальных устаноў. Аднак грамадска-палітычнае рух здушыць не атрымалася. У лістападзе 1830 г. у Варшаве пачалося шляхецкае паўстанне, кіраўнікі якога ставілі асноўнай мэтай аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Падрыхтоўку паўстання ў Беларусі ажыццяўлялі польская і апалячанай шляхта, польская інтэлігенцыя, студэнты, чыноўнікі, афіцэры-палякі, каталіцкае і уніяцкай духавенства, эмісары Каралеўства Польскага. У пачатку 1831 г. для падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі быў створаны Віленскі Цэнтральны паўстанцкі камітэт, які апынуўся малодейственным і нерашучым. Агульнага кіраўніцтва паўстаннем ў Беларусі не было, яно праходзіла раздробленасць, па паветам. Сяляне і мяшчане не жадалі ісці ў паўстанцкія атрады, так як і гаворкі не ішло аб вырашэнні іх сацыяльных праблем, да таго ж актыўную прапагандысцкую дзейнасць вялі царскія ўлады, якія абяцалі вызваленне з-пад улады памешчыкаў-паўстанцаў. Усяго ў паўночна-заходніх паветах Беларусі налічвалася каля 10 тысяч паўстанцаў. На тэрыторыі Беларусі значных ваенных дзеянняў не было, хоць расейскім войскам і давялося адбіваць у паўстанцаў Свентяны, Дзісна, Вілейку, Ашмяны, Лепель. У канцы траўня паўстанцкія атрады ў Віленскай і Мінскай губернях былі разгромлены. Ваенныя дзеянні вялі толькі атрады, якія прыбылі з Польшчы пад камандаваннем Хлапоўскага і Гелгуда. Аб'яднаныя сілы паўстанцаў 19 чэрвеня 1831 года паспрабавалі захапіць Вільню, але змушаныя былі адступіць. Улетку 1831 г. асобныя выступленні адбыліся ў паўднёвых раёнах Беларусі, але ў цэлым паўстанне пайшло на спад і ў жніўні практычна было задушанае. Разгром паўстання прывёў да адмены аўтаноміі Польшчы і Канстытуцыі 1815 г. Многія яго ўдзельнікі былі аддадзены суду. Маёнтка шляхцічаў канфіскоўваліся. Многіх удзельнікаў паўстання аддалі ў салдаты, выслалі ў Сібір на пасяленне. На тэрыторыі Беларусі (у сучасных межах) у 1837 г. былі канфіскаваныя 115 маёнткаў з 38544 сялянамі мужчынскага полу. Падаўленне паўстання не змагло спыніць грамадска-палітычны рух у Беларусі. Усё больш актыўную ролю сталі гуляць прадстаўнікі рэвалюцыйных дэмакратаў, якія выказвалі інтарэсы сялянства і працоўных горада. Грамадскае рух набывае сацыяльную накіраванасць, ставіць задачы асабістага вызвалення сялян, звяржэнне царызму. Новае пакаленне рэвалюцыянераў фармавалася з разначынцаў. Многія ўраджэнцы Беларусі вучыліся ў Пецярбургу і іншых расійскіх гарадах, удзельнічалі там у тайных таварыствах і гуртках, што аказвала ўплыў на іх палітычнае прытомнасць. З іншага боку, на палітычную сітуацыю ў Беларусі працягвала аказваць уплыў польскае нацыянальна-вызваленчы рух. Польская эміграцыя не губляла надзеі на аднаўленне ўзброенай барацьбы, як яны лічылі, у «Рускай Польшчы», г.зн. ў Беларусі. У 1833 г. прадстаўнік польскіх эмігрантаў, ураджэнец маёнтка Парэчча Слонімскага павета М. Валовіч перайшоў мяжу з Расеяй і сфармаваў партызанскі атрад з сялян сваёй вёскі. М. Валовіч быў схоплены і асуджаны да павешання. У 1838 г. публічна быў расстраляны яшчэ адзін эмігрант Ш. Канарскі, стваральнік і кіраўнік таварыства «Маладая Польшча». Студэнт Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі, выхадзец Піншчыны, Франц Савіч заснаваў у 1836 г. у Вільні «Дэмакратычнае таварыства», члены якога прапагандавалі ідэі салідарнасьці народаў у барацьбе супраць самадзяржаўя, выступалі за вызваленне сялян і надзяленне іх зямлёй. Ідэалам палітычнага ладу для Савіча і яго аднадумцаў было грамадства роўных магчымасцяў. У 1838 г. «Дэмакратычнае таварыства" было разгромлена. У 1846 - 1849 гг. у Вільні, Мінску, Гродне, Лідзе, Навагрудку, Ашмянах і іншых гарадах дзейнічала таемная арганізацыя "Саюз свабодных братоў", якая налічвала дзвесце чалавек. Вялася прапаганда сярод салдат і афіцэраў мінскага гарнізона. Нараўне з рэпрэсіямі расейскі ўрад правяло ў Беларусі шэраг палітычных і адміністрацыйных мерапрыемстваў, накіраваных на ўмацаванне тут сваёй улады, найхуткай зліццё заходніх губерняў з уласна рускімі губернямі пад сцягам праваслаўя і адзінай рускай народнасці. Канфіскаваныя і казённыя маёнткі раздаваліся рускім дваранам і чыноўнікам. У 1831 г. у Віцебскай і Магілёўскай губернях было спынена дзеянне Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г, а ў 1840 г. ён быў адменены ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерніях. Пад кіраўніцтвам М. Сперанскага неўзабаве была завершана падрыхтоўка «збору мясцовых законаў», які стаў асновай узмацнення расейскага ўплыву. Цар зацвердзіў таксама пастанова аб перасяленні ў Беларусь "выхадцаў з унутраных губерняў, якія прынясуць з сабой у гэты край, цураюцца Расіі, нашу мову, звычаі, прыхільнасць рускай трона». У насельніцтве Беларусі ўрад бачыла толькі «палякаў», грэбуюць беларускім сялянствам і беларускай культурай. Такому падыходу спрыяла пазіцыя М. Мураўёва, які здолеў пераканаць ўрад у неабходнасці барацьбы з польскім «духам краю» і ператварэнні яго ў рускі дух. Хоць заснаваны ў Пецярбургу з вышэйшых саноўнікаў Камітэт па справах Заходніх губерняў быў арыентаваны «зраўнаваць заходні край ва ўсіх адносінах з ўнутранымі расійскімі губернямі», яго дзейнасць насіла адміністрацыйна-паліцэйскі характар. У мэтах папярэджання магчымых шляхецкіх хваляванняў быў праведзены так званы «разбор шляхты», гэтая працэдура ўяўляла татальную праверку дакументальных сведчанняў аб шляхецкім паходжанні. Тыя, хто не мог пацвердзіць сваё паходжанне, пазбаўляўся дваранскага звання і перакладаўся ў непривилегированные саслоўя: аднадворцаў - у сельскай мясцовасці, грамадзян - у гарадах. Значная колькасць гэтых сямействаў было пераселена ў паўднёвыя раёны Расіі. Адным з найважнейшых напрамкаў палітыкі царызму была барацьба супраць каталіцкай царквы. Улады пайшлі па шляху змяншэння колькасці духавенства і падрыву яго эканамічнай базы. У 1832 г. быў выдадзены ўказ аб ліквідацыі некомплектных (малалікіх) каталіцкіх манастыроў і перадачы іх маёнткаў у казну. У 1841 г, спасылаючыся на тое «як непрыстойна духоўнай асобе адрывацца ад яе прамых сьвятарскіх абавязкаў», з'явіўся шэраг указаў аб прыёме ў казну уласнасці ўсіх маёнткаў вышэйшага праваслаўнага і иноверческого духавенства заходніх губерняў. У 40-я гады секулярызацыя царкоўных уладанняў была ў асноўным завершана, у выніку чаго каля 100 тыс. рэвізскіх душ папоўнілі шэрагі дзяржаўных сялян. Такім чынам, царква ставілася ў вялікую залежнасць ад дзяржавы. Важным элементам палітычнай стабільнасці ў рэгіёне ўлады лічылі кансалідацыю беларускага насельніцтва пад эгідай праваслаўя - апоры самадзяржаўя. У 30-я гады ўлады схіляюць на свой бок вышэйшую уніяцкай духавенства на чале з біскупам Іосіфам Сямашка. 12 лютага 1839 года на саборы ў Полацку прымаецца рашэнне аб далучэнні уніяцкай царквы да рускай праваслаўнай. Ліквідацыя ўніяцкай царквы суправаджалася знішчэннем яе літаратуры і іншых рэлігійна-культавых каштоўнасцяў. На беларускіх землях усталёўваецца панаванне рускага праваслаўя. У 1840 г. цар распарадзіўся не ўжываць у дзелавых паперах тэрміны «беларускія» і «літоўскія» губерні, а пералічваць іх па назве. Ўводзілася назва «Паўночна-Заходні край».
4. Культура Беларусі у першай палове XIX ст
Пасля далучэння беларускіх зямель да Расіі нацыянальна-культурнае развіццё Беларусі праходзіла ў новых умовах, звязаных з фарміраваннем капіталістычных вытворчых адносін. У ёй адбываліся сур'ёзныя якасныя змены. Была парушаная рэлігійная манаполія ў культуры. Яна ўсё больш прымала свецкі характар. Адметнай рысай развіцця культуры Беларусі было ўзмацненне ў першай трэці XIX ст. яе паланізацыі. Гэта было абумоўлена палітыкай імператара Аляксандра I, якая была накіравана на станаўленне польскай дзяржаўнасці, і знайшла падтрымку сярод польскага магнатства і спаланізаванай шляхты. Польская мова была мовай абсалютнай большасці адукаванага насельніцтва, мовай асветы, літаратуры і тэатра. Асабліва актыўна, да выгнання з Расіі ў 1820 г., дзейнічалі ў гэтым напрамку езуіты. Яны мелі побач навучальных устаноў. Навучанне ў іх вялося на польскай мове. Асабліва актыўна дзейнічала Полацкая езуіцкая калегія, якой ў 1812 г. указам цара была прысвоена ступень Акадэміі. Адначасова ў Беларусі праводзілася палітыка распаўсюджвання рускай культуры. Гэтая палітыка была асцярожнай пры Кацярыне II, ліберальнай пры Аляксандры I і цвёрдай і рашучай ў часы Мікалая I. Хоць яе лязо было накіравана супраць уплыву польскай культуры, яна аб'ектыўна стрымлівала развіццё беларускай. Беларуская мова кваліфікаваўся як дыялектных гоман рускага. Не ўхвалялі палітыку русіфікацыі, за межы Беларусі былі высланыя Я. Чачот, Б. Савіч, на 25-гадовую службу вызначылі П. Багрыма і г.д. Безумоўна, культура Беларусі адлюстроўвала сацыяльную структуру грамадства. Складовымі часткамі яе былі магнацкая культура, памеснай-дваранская культура сярэдняй і дробнай шляхты, культура мяшчан і насельніцтва гарадоў і мястэчак, сялянская культура. Конфессионная неаднароднасць насельніцтва прыводзіла да культурнай дыферэнцыяцыі па рэлігійнай прыкмеце і часта насіла характар вострага супрацьстаяння. Па ўзроўні развіцця, этнічнай накіраванасці культура Беларусі ў розных рэгіёнах мела адметныя рысы. У адпаведнасці з рэформай асветы 1803 - 1804 гг. школьная сістэма будавалася па прынцыпе адзінства і пераемнасці. У кожным губернскім горадзе стваралася гімназія, у павятовым горадзе - павятовае вучылішча, у вёсках - царкоўна-парафіяльныя школы. Усе навучальныя ўстановы беларускіх губерняў ўвайшлі ў склад Віленскага навучальнай акругі і сталі падпарадкоўвацца Віленскім універсітэце, які ажыццяўляў кантроль за працай школ, яго выкладчыкі рыхтавалі праграмы навучання, пісалі падручнікі. Акрамя дзяржаўных, працавалі гімназіі пры каталіцкіх і базылянских манастырах, якія давалі сярэднюю адукацыю. Адукацыя габрэяў, якія складалі амаль палову гарадскога насельніцтва Беларусі, ажыццяўлялася ў талмуд-торах, ходороимах і іншых навучальных установах, якія ўтрымліваліся на грошы габрэйскіх абшчын. У іх дзеці вывучалі святыя кнігі юдаізму пад кіраўніцтвам рабінаў. Пасля паўстання 1830 - 1831 гг. царскі ўрад змяняе палітыку ў галіне адукацыі. 1 мая 1832 г. быў зачынены Віленскі універсітэт. У Вільні застаецца Медыка-хірургічная Акадэмія, створаная на базе медыцынскага факультэта (працуе да 1840 г.). Навучанне ва ўсіх тыпах школ перакладаецца на рускую мову. Настаўнікі, не якія валодаюць расейскай мовай, адхіляюцца ад выкладання. Рускамоўных настаўнікаў для Беларусі пачынае рыхтаваць Пецярбургскі настаўніцкі інстытут і створаная ў Віцебску ў 1834 г. настаўніцкая семінарыя (працуе да 1839 г.). Сярод іншых падзей у галіне адукацыі варта адзначыць адкрыццё ў 1840 г. Горы-Горацкай земляробчай школы, якая ў 1848 г. была ператворана ў земляробчы інстытут, а таксама адкрыццё кадэцкіх карпусоў у Полацку і Оршы. Колькасць вучняў у навучальных установах было невялікім: адзін вучань прыходзіўся на дзвесце чалавек насельніцтва. Беларусь стала аб'ектам даследаванняў расійскіх вучоных. Ужо ў 1773 г. Акадэмія навук паслала сюды дзве экспедыцыі на чале з І. Исленьевым (астранамічная) і І. Лепехиным (фізічная). Цікавасць да вывучэння Беларусі праявілі польскія вучоныя Т. Чацкий, Ю. Нямцэвіч, І. Лялевель і інш Значнага развіцця дасягнула астраномія, матэматыка, медыцына - у Віленскім універсітэце, агробиология - у Горы-Горацкім земляробчым інстытуце. Вылучыліся беларуская археалогія, этнаграфія, фалькларыстыцы, дзе плённа працавалі З.Я. Даленга-Ходаковский, Т. Нарбут, браты А.П. і К.П. Тышкевічы, А. Кіркор, П.М. Шпілеўскі. Працы беларусістыкі, публікацыі фалькларыстаў, этнографаў спрыялі абуджэнню нацыянальнай свядомасці беларусаў. У вуснай народнай творчасці гэтага часу знайшлі адлюстраванне падзеі сацыяльнай і палітычнага жыцця. Значную ролю ў станаўленні беларускай літаратуры адыгралі Я. Баршчэўскі, Я. Чачот, А. Рипинский і інш Ян Чачот выдаў шэсць фальклорных зборнікаў "Сялянскія песні», Ян Баршчэўскі выдаў четырехтомный зборнік «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» і т. в Выдатнымі помнікамі літаратуры першай паловы XlX стагоддзя з'яўляюцца ананімныя паэмы «Энеiда навыварат» і «Тарас на Парнасе». Першым класікам беларускай літаратуры стаў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Упершыню жывы беларускую мову загучаў ў яго творы «Сялянка» («Ідылія»). У пачатку 60-х гг. ён стварае свой лепшы твор "Пінская шляхта". У культуры Беларусі першай паловы XlX стагоддзя значнае месца належала тэатру. Развівалася як аматарскае, так і прафесійнае тэатральнае мастацтва. Падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі было ўзнікненне першай трупы беларускага нацыянальнага тэатра В. Дуніна-Марцінкевіча. 23 верасня 1841 г. адбылася прэм'ера камічнай оперы «рэкруцкія габрэйскі набор». Музыку да яе напісаў С. Манюшкі і К. Кжижановский, а лібрэта - В. Дунін-Марцінкевіч. Першая палова XlX стагоддзя з'явілася пачаткам збору і публікацый беларускай народнай песні, спробы яе кампазітарскай і канцэртнай апрацоўкі. Вялікую цікавасць уяўляюць творы А. Абрамовіча, В. Стэфановіча, Ф. Миладовского. У маёнтку Залессе на Смаргоншчыне пісаў паланезы Міхал Клеафас Агінскі. Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай музыкі, ураджэнец Ігуменскага павета С. Манюшкі. Развіццё архітэктуры вызначалася горадабудаўніцтва: забудовай цэнтраў гарадоў дамамі спецыяльнага і дзяржаўнага прызначэння. Для архітэктуры была характэрна змена стылю барока на класіцызм. Пра гэта сведчыць палац-сядзіба Румянцавых-Паскевічаў і сабор Пятра і Паўла ў Гомелі, губэрнатарскі палац у Віцебску, сабор Іосіфа ў Магілёве. Ваенна-стратэгічнымі патрэбамі было выклікана будаўніцтва крэпасцяў ў Бабруйску, Барысаве, Брэсце. Вызначальную ролю ў развіцці жывапісу згулялі выхаванцы Віленскай школы жывапісу - аддзяленне выяўленчага мастацтва факультэта літаратуры і мастацтва Віленскага універсітэта. Заснавальнікам школы быў прафесар Ф. Смуглевіч. За чвэрць стагоддзя школа падрыхтавала больш двухсот пяцідзесяці мастакоў, гравёраў, скульптараў. Член імператарскай акадэміі мастацтваў Іосіф Аляшкевіч (1777 - 1830 гг.) Напісаў партрэт А. Чартарыйскім, М. Радзівіла, Л. Сапегі, А. Міцкевіча і інш Прадстаўнік рамантызму В. Ваньковіч (1800 - 1885 гг.) Стварыў партрэты паэтаў А. Пушкіна, А. Гарэцкага, піяністкі М Шыманоўскай, а таксама карціну «Міцкевіч на скале Аю-Даг» і інш Жывапісец Ян Дамеля (1780 - 1840 гг.) стварыў карціны гістарычнага жанру «Смерць Глінскага ў няволі», «Вызваленне Т. Касцюшкі з цямніцы "," Адступленне французаў праз Вільню ў 1812 г. ». Хруцкі (1810 - 1883 гг.) Працаваў у жанры класічнага нацюрморта і бытавой жывапісу. Адным з заснавальнікаў беларускага рэалістычнага пейзажу быў В. Дмахоўскіх (1807 - 1867 гг.). Найбольш вядомымі скульптарамі таго часу былі К. Ельскі і яго сыны Ян і Казімір, Р. Сьлізень і інш Такім чынам, ва ўмовах паланізацыі і русіфікацыі беларускі народ здолеў захаваць этнічны аблічча, фарміраваць і развіваць нацыянальную культуру, якая выявілася ў станаўленні беларускай мовы, новай беларускай літаратуры і мастацтва.
Лiтаратура
1. Гісторыя Беларусі ў 6 т. Т. 4. - Мн.: Экаперспектыва, 2005 2. Нарысы гісторыі Беларусі ў 2 т. Т. 1. - Мн.: Беларусь, 1994 3. Археалогія Беларусі: У 4 т. Т.1 – 3. / Рэдкал.: М.В. Біч (старш.) і інш. – Мн.: Бел. навука, 1997 – 2000. 4. Беларусы: Гіст.-этнагр. даслед.: У 8 т. Т.3 – 5. / НАН Беларусі; Рэдкал.: В.К. Бандарчык і інш. – Мн.: Бел. навука, 1999-2001. 5. Беларусь на мяжы тысячагоддзяў. – Мн.: БелЭн, 2000. – 432 с. 6. Вішнеўскі А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. дапам. – Мн.: Экаперспектыва, 2000. – 300 с. 7. Гiсторыя Беларусi: Вучэб. дапам.: У 2 ч. / Я. К. Новiк, Г.С. Марцуль, І.Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я.К. Новіка, Г.С. Марцуля. – Мн.: Універсітэцкае, 2000. 8. Гiсторыя Беларусi: У 6 т. Т.1. / В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын і інш.; Рэдкал.: М.П. Касцюк (гал. рэд.) і інш. – Мн.: Бел. Навука, 2001. 9. Гісторыя Беларусі з 1795 г. да вясны 1917 г.: Вучэб. дапам. /І.І. Коўкель, І.П. Крэнь, Л.У. Бярэйшык і інш.; Рэд. калегія: І.П. Крэнь, І.І. Коўкель. – Мн.: Аверсэв, 2001. – 400 с. 10. Гісторыя Беларусі: У 2 ч.: Курс лекцый. Ч.1. Са старажытных часоў да канца ХVIII ст./ І.П. Крэнь, І.І. Коўкель, С.В. Марозава і інш. – Мн.: РІВШ, 2000. – 655 с.; Ч.2. XIX – XX стагоддзi / П.І. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў, П.І. Зялінскі і інш. – Мн.: РІВШ, 2002. – 656 с. 11. Гісторыя беларускага мастацтва: У 6 т. – Мн.: Навука і тэхніка, 1987 – 1994. 12. Гісторыя беларускага тэатра : У 3 т. – Мн.: Навука і тэхніка, 1983 – 1987. 13. Гісторыя беларускай літаратуры ХІХ – пач. ХХ ст.: Падручнік / Пад агул. рэд. М.А. Лазарука, А.А. Семяновіча. – Мн.: Вышэйшая школа, 1998. – 559 с. 14. Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. / Навук. рэд. У.В. Гніламёдаў. – Мн.: Беларуская навука, 1999 – 2001. 15. Гісторыя сялянства Беларусі: Са стараж. часоў да 1996 г.: У 3 т. Т.1–2./ Гал. рэд. М.П. Касцюк. – Мн.: Бел. навука, 1997 – 2002. 16. Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. – Мн.: БелЭн, 1994. – 510 с. 17. Дробов Л.Н. Живопись Белоруссии ХІХ – начала ХХ вв. – Мн.: Вышэйшая школа, 1974. – 334 с. 18. З гісторыяй на "Вы": Публіцыстычныя артыкулы / Уклад У. Арлова. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1991. –398 с. 19. История Беларуси в документах и материалах / Авт.-сост. И.Н. Кузнецов, В.Г. Мазец. – Мн.: Амалфея, 2000. – 672 с. 20. История Беларуси: Учебное пособие /Е.Л. Абецедарская, П.И. Бригадин, Л.А. Жилунович и др.; Под ред. А.Г. Кохановского и др. – Мн.: Экоперспектива, 1997. – 319 с.
